Giới thiệu khái quát huyện Tân Sơn
Tân Sơn là một huyện miền núi thuộc tỉnh Phú Thọ, được thành lập theo Nghị định 61/2007/NĐ-CP ngày 09/04/2007 của Chính phủ trên cơ sở điều chỉnh địa giới hành chính huyện Thanh Sơn để thành lập 2 huyện: huyện Thanh Sơn mới và huyện Tân Sơn.
Đặc điểm địa lý tự nhiên:
Huyện Tân Sơn nằm về phía Tây Nam của tỉnh Phú Thọ, cách thành phố Việt Trì 75km.
+ Tổng diện tích đất tự nhiên của huyện là 68.858 ha
+ Diện tích đất nông nghiệp: 5.297 ha
+ Diện tích đất lâm nghiệp: nghiệp:52.577,5 ha
+ Diện tích đất chưa sử dụng: 8.779 ha
Ranh giới hành chính: Phía Bắc giáp huyện Yên Lập, phía Đông giáp huyện Thanh Sơn của tỉnh Phú Thọ, phía Nam giáp huyện Đà Bắc của tỉnh Hòa Bình, phía Tây giáp huyện Văn Chấn của tỉnh Yên Bái và huyện Phù Yên của tỉnh Sơn La.
Đơn vị hành chính:
Huyện Tân Sơn có 17 đơn vị hành chính cấp xã, bao gồm các xã: Minh Đài, Tân Phú, Mỹ Thuận, Thu Ngạc, Thạch Kiệt, Thu Cúc, Lai Đồng, Đồng Sơn, Tân Sơn, Kiệt Sơn, Xuân Đài, Kim Thượng, Xuân Sơn, Văn Luông, Long Cốc, Tam Thanh, Vinh Tiền.
Ngoại trừ 3 xã Minh Đài, Văn Luông, Mỹ Thuận, 14 xã còn lại của huyện Tân Sơn đều thuộc diện xã đặc biệt khó khăn nằm trong Chương trình 135 giai đoạn II.
Dân số – Dân tộc:
Dân số trung bình năm 2008 gồm có 16.968 hộ với 76.722 người. Trong đó 7 nhóm hộ dân tộc thiểu số chiếm 82,3%, cụ thể: dân tộc Mường chiếm 75%, Dao 6,4%, H’mông 0,67% …).
Tỷ lệ tăng dân số tự nhiên: 1,15 %.
Mật độ dân số trung bình là 111 người/km2..
Về phát triển kinh tế:
(1) Tốc độ tăng giá trị tăng thêm ước đạt 6,63%.
(2) Giá trị tăng thêm bình quân đầu người ước đạt 18 trđ.
(3) Cớ cấu kinh tế: nông, lâm nghiệp và thủy sản: 48,1%; công nghiệp và xây dựng: 11,3%; dịch vụ: 40,6%.
(4) Tổng vốn đầu tư toàn xã hội ước đạt 690 tỷ đồng.
(5) Thu NSNN trên địa bàn ước đạt 28,6 tỷ đồng.
(6) Giá trị sản phẩm bình quân/01 ha đất canh tác và nuôi trồng thủy sản ước đạt 77,3 triệu đồng.
(7) Tỷ lệ đường GTNT được kiên cố hóa ước đạt 60,1%.
Về văn hóa – xã hội và môi trường:
(8)Tỷ lệ tăng dân số tự nhiên ước đạt 1,15%.
(9) Mức giảm tỷ lệ hộ nghèo ước đạt 4,2%.
(10) Tỷ lệ lao động có việc làm thường xuyên 87%.
(11) Tỷ lệ lao động qua đào tạo và truyền nghề ước đạt 44%.
(12) Cơ cấu lao động: nông, lâm nghiệp và thủy sản: 82,2%; công nghiệp và xây dựng: 8,4%; dịch vụ: 9,4%.
(13) Tỷ lệ trẻ em dưới 5 tuổi suy dinh dưỡng ước đạt 17%.
(14) Tỷ lệ dân số tham gia BHYT đạt 98,8%.
(15) Tỷ lệ trường học đạt chuẩn Quốc gia: 72,2%.
(16) Tỷ lệ dân cư được sử dụng nước hợp vệ sinh: 85%.
(17) Tỷ lệ dân cư tập trung thu gom, xử lý rác thải ước đạt 20%.
(18) Độ che phủ rừng duy trì 61,6%.
(19) Số xã đạt chuẩn nông thôn mới: Xã Minh Đài đạt 16/19 tiêu chí.
(Số liệu năm 2017)
Mặc dù còn gặp nhiều khó khăn về nguồn nhân lực, đặc biệt là nguồn nhân lực có trình độ; về nguồn vốn đầu tư… Đảng bộ, chính quyền và nhân dân huyện Tân Sơn xác định trong giai đoạn tới sẽ tập trung thực hiện các nhiệm vụ về phát triển kinh tế, kết hợp hài hòa giữa phát triển kinh tế với đẩy mạnh phát triển văn hóa, xã hội, đảm bảo an sinh xã hội. Huy động tối đa và sử dụng có hiệu quả các nguồn vốn đầu tư xã hội để tiếp tục thực hiện 3 khâu đột phá về đầu tư kết cấu hạ tầng then chốt – đào tạo nguồn nhân lực – phát triển kinh tế phục vụ du lịch. Đảm bảo đạt được các nội dung của đề án giảm nghèo nhanh và bền vững theo Nghị quyết 30a/2008/NQ-CP của Chính phủ vào năm 2015./.
Đặc sắc Lễ hội xuống đồng của người Mường Tân Sơn
rong tiết trời se lạnh đầu xuân, chúng tôi về xã Thu Cúc, huyện Tân Sơn cùng người dân nơi đây nô nức trẩy hội Tết Doi. Tết Doi còn được gọi là hội cầu mùa, hội xuống đồng của người Mường được tổ chức ngày 7 tháng Giêng hằng năm. Nét đặc sắc nhất của lễ hội là nghi thức rước vía lúa có từ ngàn đời nay để cầu cho một năm mới mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, bội thu, thóc đầy bồ, lợn, gà đầy chuồng, con người được bình an, mạnh khỏe.
Bao đời nay, người Mường Thu Cúc vẫn sống dựa chủ yếu vào nghề trồng lúa. Cũng như nhiều dân tộc anh em khác, họ tin vạn vật đều có linh hồn, có cuộc sống riêng như con người. Cây lúa là cây lương thực chính nuôi sống người Mường, nên được bà con đặc biệt coi trọng, tôn sùng và “vía” hóa (thần thánh hóa). Đây chính là cơ sở để hình thành nên tín ngưỡng thờ vía lúa cũng như hệ thống những nghi lễ trong hoạt động sản xuất nông nghiệp. Trước đây, vào các năm tháng mất mùa, người Mường ở Thu Cúc coi là điềm báo dân làng ăn ở không tốt nên vía lúa bỏ đi Mường khác. Muốn mùa màng tươi tốt, cuộc sống no đủ, dân bản phải tổ chức rước vía lúa. Theo truyền thuyết, thời xưa có người con gái nhà Ngài thông minh, nhanh nhẹn, giỏi nghề nông, xinh đẹp nức tiếng cả vùng. Năm đó, hạn hán kéo dài, đồng ruộng khô cạn. Cây lúa héo rũ trên ruộng đồng nứt nẻ. Dân bản chìm trong thiếu đói. Thương bà con, cô gái đã tình nguyện lên đường tìm giống lúa, vía lúa. Vượt qua bao khó khăn, nguy hiểm, cô đã tìm được giống lúa, gọi mời được vía lúa từ Mường Cang Ó, Cun U Lang Theng về đến cửa Mường thì bị hãm hại chỉ còn lại đôi dép và bó lúa quý hiếm. Từ bó lúa giống đó, ruộng đồng của người Mường Thu Cúc lại xanh tươi, sai bông trĩu hạt. Ghi nhớ công ơn của cô gái, dân làng đã lập miếu thờ và gọi cô là Nàng Cúc. Trong các lễ rước vía lúa, dân bản và thầy mo vẫn đến miếu Nàng Cúc xin vía lúa về chia cho các chòm xóm lấy khước cầu may.
Rước vía lúa là nét đẹp truyền thống thể hiện khát vọng của người Mường Thu Cúc về một vụ mùa bội thu, cuộc sống thanh bình sung túc. Trong nghi lễ rước vía lúa, đoàn rước khởi hành từ trung tâm xã qua hơn 5km đến Miếu thờ vía lúa ở cửa Mường làm lễ tế thần linh, sau đó rước vía lúa về trung tâm xã làm lễ cúng rồi phân phát lúa cho các bản, các Mường, mở đầu cho mùa sản xuất trong năm. Đi đầu đoàn rước là thầy mo, người am hiểu những luật tục, thuộc lòng các bài khấn được người dân giao trách nhiệm là sứ giả để giao tiếp với thần linh và thực hiện nghi lễ cúng tế rước vía lúa. Đi sau là đội chiêng trống, kiệu rước và đội đâm đuống, chạm ống.
Những cụm lúa to, hạt chắc mẩy cùng lễ vật được rước trên kiệu về địa điểm hành lễ. Thầy mo ra hiệu cho đội nhạc lễ tấu ba hồi chiêng trống vang vọng núi rừng, trời đất, rồi thực hiện nghi lễ cúng. Thầy khấn mời vía lúa, chia lúa giống cho dân bản rồi rước vía lúa về đền thờ vía lúa để thờ. Trong suốt thời gian tổ chức lễ rước và lễ cúng vía lúa, nhà Lang nổi chiêng trống và dân bản khua đuống rộn ràng mời gọi vía lúa.
Thầy mo Hoàng Văn Tạch cho biết: “Theo quan niệm của người Mường Thu Cúc “vía lúa” là nàng cơm, nàng gạo từ Mường Trời về lo cho mùa màng ở Mường Người được no đủ. Hồn lúa ở lại với người thì thóc sẽ đầy bồ, ngô sẽ đầy thúng và năm đó sản xuất sẽ thuận lợi, đời sống sẽ no ấm. Vì thế, người Mường Cúc làm Tết Doi, mở hội xuống đồng ra cửa Mường mời gọi nàng cơm, nàng gạo về với Mường người”.
Những năm trước đây, cúng vía lúa chỉ diễn ra trong các gia đình mà không diễn ra ở cộng đồng. Sau hơn 2 năm nghiên cứu, phục dựng với sự vào cuộc tích cực của Viện Văn hóa nghệ thuật Việt Nam, năm 2014 sau gần nửa thế kỷ bị gián đoạn, Tết Doi của người Mường và tục rước vía lúa được tổ chức đúng nguyên bản cổ xưa với ý nghĩa là một nghi lễ cộng đồng, trong đó việc thực hành nghi lễ là do người dân và các mo Mường thực hiện.
Chủ tịch UBND xã Thu Cúc Hà Thanh Biên cho biết: Lễ hội xuống đồng năm nay được tổ chức gắn với Ngày hội văn hóa các dân tộc xã Thu Cúc với nhiều hoạt động văn hóa văn nghệ, thể dục thể thao mừng Đảng mừng xuân. Lễ hội được xã hội hóa kêu gọi người dân tham gia nhằm mục đích gìn giữ nét đẹp truyền thống của người Mường. Tuy là lễ hội mang đậm nét văn hóa của người Mường, song người Dao, người Mông trong xã cũng đến chia vui.
Trong tiết trời xuân ấm áp, hàng ngàn người dân địa phương và du khách thập phương đã đến chung vui và khám phá nét văn hóa đặc sắc của đồng bào nơi rẻo cao cao Tân Sơn. Những tiết mục diễn xướng dân gian như: Chạm ống, đâm đuống, múa mỡi, múa sạp của người Mường; múa chuông, múa lập tĩnh của người Dao; múa khèn của người Mông… và các tiết mục văn hóa, văn nghệ, thắp ngọn lửa trại… đã được các khu dân cư lựa chọn đem đến biểu diễn nhằm giao lưu văn hóa và tăng cường tình đoàn kết giữa các dân tộc.
Lễ hội xuống đồng của người Mường Thu Cúc là hoạt động ý nghĩa đầu năm nhằm kịp thời động viên tạo điều kiện cho đồng bào các dân tộc trong vùng gặp gỡ giao lưu trao đổi kinh nghiệm sản xuất, thắt chặt tinh thần đoàn kết giữa các tầng lớp nhân dân tạo động lực và khí thí mới, cổ vũ phong trào thi đua sản xuất và xây dựng giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống của cha ông. Không khí ngày Tết vương vấn qua những cánh đào rực rỡ trong vườn nhà, nơi ven suối và cả trên nét mặt rạng ngời của đồng bào các dân tộc nơi đây. Vía lúa thiêng về từng xóm bản trong tiếng đuống rộn ràng, lời ca mượt mà chào đón mang theo hy vọng một vụ mùa bội thu lại về với người dân Mường Cúc.
Hương Giang (Phuthoportal)
