Đền Dím, thờ Công chúa Thiên Thành Nguyên Từ Quốc Mẫu (xã Lê Lợi, TP Chí Linh, Hải Dương).
Bên bờ sông Thương (thuộc TP Chí Linh, tỉnh Hải Dương) có đền Kiếp Bạc nổi tiếng thờ Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn, vị anh hùng dân tộc, đã ba lần đánh tan quân xâm lược Nguyên Mông từ thế kỷ XIII. Nhưng ít người biết rằng cách đó không xa còn có ngôi đền Dím, thờ Thiên Thành Công chúa Nguyên Từ Quốc Mẫu, là phu nhân của Ngài.
Thiên Thành Công chúa, con gái vua Trần, dòng dõi quyền quý của bậc vương nhi dòng tôn thất. Năm Tân Hợi, niên hiệu Nguyên Phong thứ nhất (1251), công chúa sánh duyên cùng Quốc Công Tiết Chế Trần Hưng Đạo. Từ đó, bà rời chốn hoàng cung, giúp phu quân kinh bang tế thế.
Trong hai lần kháng chiến chống giặc Nguyên xâm lược nước Đại Việt (1285 và 1288), bà được vua Trần giao việc làm Tổng quản quân lương. Công chúa hướng dẫn các gia đình quý tộc, các chúng dân thực hiện kế “Thanh dã” (vườn không, nhà trống), phát động chiến tranh du kích, tiêu hao sinh lực quân thù.
Thân phận cành vàng lá ngọc, quen sống cảnh lụa là gấm vóc, nhưng công chúa Thiên Thành đã vì nghĩa lớn, trải qua bao nỗi gian nan, đi gần với dân chúng trực tiếp phụ trách hậu phương, tổ chức sản xuất, tập trung lương thực, bố trí cắt đặt kho quân lương, tận dụng địa thế núi, rừng, sông, ngòi hiểm yếu để phòng bố, tích trữ lương thảo, phục vụ quân doanh trong mọi tình thế.
Thời ấy, cả vùng rộng lớn Kiếp Bạc, làng Bến, Thanh Tân, Thanh Tảo, Trung Quê, Đa Cốc, Bãi Thảo, núi Huyền Đinh… đều là căn cứ hậu cần đặc biệt quan trọng của phòng tuyến Vạn Kiếp.
Lương thực, thóc gạo được vận chuyển theo sông Vang, ngòi Mó về Hố Thóc dự trữ và cất giấu. Trong khi ngoài chiến trận, các chiến binh xả thân giết giặc, thì ở hậu phương, công chúa chỉ huy lập các cơ sở sản xuất, trồng cấy, lấy lương thực nuôi quân. Bà tổ chức cho dân chúng chăn nuôi gia súc trâu bò, lợn gà…, đến mãi đời sau quanh vùng còn dấu vết tên gọi Hố Lợn, Hố Thóc và dân gian truyền tụng câu ca:
“Trâu thì Mẫu thả Huyền Đinh
Lợn thì Mẫu thả cánh đồng Trung Quê”.
Năm 1288 quân Nguyên thua trận, rút quân về nước. Cũng năm đó, vào mùa thu tháng 9 năm Mậu Tý (1288), Thiên Thành Công chúa từ trần. Biết tin, chúng dân đau xót, triều đình tiếc thương, bà được vua Trần sắc phong tước hiệu Nguyên Từ Quốc Mẫu, Thiên Thành Thái trưởng Công chúa và cho phép tạc tượng phụng thờ.
Đền thờ Nguyên Từ Quốc Mẫu được xây từ đời Trần, tọa lạc trên đồi Dím, làng Thanh Tân, xã Lê Lợi, TP Chí Linh. Đây vốn là một trong những cơ sở chứa quân lương thời chiến tranh chống giặc Nguyên. Truyền ngôn kể lại, vì nơi đây trồng nhiều cây khoai lang, nhiều củ bị dím, nên mới có tên gọi đồi Dím, cũng là tên gọi dân dã của đền Dím, lưu truyền đến ngày nay.
Đền tựa lưng vào sườn đồi, thế tiền thủy hậu sơn. Sông Lục Đầu chảy ngang xa xa trước mặt, hai bên có hòn Trĩu và hòn Đồng Trông làm tay ngai vững chắc. Không gian thoáng đạt, phong cảnh hữu tình, bốn mùa trăng thanh gió mát, cây rừng quanh năm lá gió xào xạc giữa trời mây.
Trải trên 700 năm, dẫu cho thời gian thiên nhiên đẽo gọt, rồi chiến tranh, bom đạn giặc tàn phá, ngôi đền xuống cấp nhưng dân địa phương nhiều lần trùng tu để có nơi thờ tự, khói hương không khi nào tắt nguội. Lần trùng tu gần đây nhất vào năm 1996, đã dựng 2 gian Trung từ, trùng tu 3 gian Tiền tế và 1 gian Hậu cung.
Đền Dím kiến trúc kiểu tiền Nhất, hậu Đinh. Từ đường giao thông du khách bước chân trên bậc đá, đi qua nghi môn xây kiểu tứ trụ, đỉnh mái đắp lưỡng long chầu nguyệt. Mặt ngoài có chữ “Vạn cổ tối linh”, hai bên cột đắp đôi câu đối:
“Thực túc, binh cường lưu hậu thế
Công cao, đức đại tố thiên thu”.
(Tạm dịch: Lương đủ, binh mạnh lưu hậu thế
Công cao, đức lớn nhớ nghìn thu).
Công đức của Quốc Mẫu với dân nước còn biểu hiện qua liễn đối:
“Đức đại an dân thiên cổ thịnh
Công cao hộ quốc vạn niên trường”.
(Tạm dịch: Đức lớn giữ yên dân ngàn năm thịnh vượng
Công cao bảo vệ nước muôn thuở trường tồn).
Công chúa Thiên Thành được muôn dân kính trọng, sử sách lưu truyền. Công lao của bà trong sự nghiệp chống ngoại xâm, bảo vệ non sông xã tắc thật nặng như núi Thái Sơn, sáng như sao Đẩu, đời sau từng xưng tụng:
“Quốc sắc khuynh thành thiên hạ hữu
Anh linh liệt nữ thế gian vô”.
(Tạm dịch: Người phụ nữ sắc đẹp nghiêng thành thiên hạ từng có
Nhưng người có công đức như thánh nữ thì không)
Sinh thời, Quốc Mẫu sinh được 6 người con, gồm 4 người con trai lược thao văn võ, từng ghi danh trong sử sách. Đó là Hưng Vũ vương Trần Quốc Nghiễn, Hưng Hiến vương Trần Quốc Uất, Hưng Nhượng vương Trần Quốc Tảng, Hưng Trí vương Trần Quốc Hiện. Đây cũng là 4 vị tướng kiệt xuất, đã xông pha trận mạc trong những cuộc kháng chiến chống giặc Nguyên, lập công trạng to lớn và được dân chúng nhiều nơi lập đền thờ.
Sau chiến thắng chống quân Nguyên Mông, Trần Quốc Nghiễn được phong Khai quốc công; Trần Quốc Tảng được phong Tiết Độ sứ. Cả 4 vị được ghi tên vào sách “Trung hưng thực lục”, được dân gian gọi là Tứ vị vương tử. Quốc Mẫu có 2 vương cô tài sắc vẹn toàn là Khâm Từ Bảo thánh Hoàng hậu và Anh Nguyên Quận chúa.
Người xưa đã ca tụng tài khéo dạy con của Quốc Mẫu:
“Nhị hậu điển hình phương hoa quy ngọc diệp
Tứ vương huân nghiệp đức thụ xuất kim chi”.
(Tạm dịch: Hai con gái tượng trưng cho hoa thơm, lá ngọc.
Bốn con trai làm lên nghiệp lớn tựa cành vàng)
Tri ân công đức Quốc Mẫu, hàng năm vào ngày giỗ trọng (28/9 âm lịch) chúng dân lòng thành làm đàn tế lễ trang nghiêm. Khách thập phương khắp vùng tìm về dâng hoa thơm quả ngọt, phẩm vật bánh trái làm bằng thóc gạo quê hương, cờ phướn rợp trời, hương đăng ngào ngạt cung kính nhân thần.
Ngày 28/9 năm Quý Mão (2023), kỷ niệm 735 năm ngày mất của Nguyên Từ Quốc Mẫu Công chúa Thiên Thành (1288-2023), chính quyền và nhân dân địa phương mở lễ hội, long trọng dâng hương chiêm bái, tỏ lòng kính cẩn ân đức người xưa.
Giữa cảnh núi rừng bao la, phóng khoáng, trời đất mênh mông, tiếng đọc văn tế vang động không gian, vọng thấu vào trời đất:
“Nhớ linh xưa:
Bậc quốc sắc thiên hương
Phận cành vàng lá ngọc
Nức tiếng trong triều, tính thiên bẩm thông minh
Lan tỏa dân gian, lòng bao dung mẫu mực
Gặp khi:
Giặc Nguyên hung hăng xâm phạm cõi bờ
Đại Việt khởi binh đánh quân cường bạo
Đã vâng mệnh triều đình, đảm trách hậu phương
Đã giáo hóa chúng dân, chăm lo lương thảo
Từ các bản làng cùng nhau cày cấy, chăn nuôi
Đến những hang sâu, tìm cách tải lương, trữ gạo
Quân Đại Việt càng thêm “thực túc binh cường”
Giặc Nguyên Mông lâm cảnh “cùng đường sức yếu”.
Bởi thế:
Đất nước sạch bóng quân thù
Dân chúng tri ân Công chúa
Tạc tượng, chiêm bái phụng thờ
Lập đền, tỏ lòng, ngưỡng mộ
Trần triều sức sống trường tồn
Công chúa danh thơm muôn thuở”.
Đền Dím thờ Nguyên Từ Quốc Mẫu Công chúa Thiên Thành, chứa đựng nhiều giá trị lịch sử văn hóa tín ngưỡng của địa phương, đang góp phần vào việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa. Giữ gìn truyền thống anh hùng của tổ tiên, nhân dân xã Lê Lợi đã noi gương khí phách người xưa.
Trong kháng chiến chống giặc ngoại xâm, đã kiên cường bám đất giữ làng, lập nhiều chiến công, được tuyên dương xã Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân thời chống Pháp. Trong thời đổi mới, xã có 10 thôn đạt danh hiệu Làng Văn hóa (100%), cuộc sống nhân dân khởi sắc ấm no.
