Giải thưởng đóng vai trò quan trọng trong văn hóa đọc đại chúng. Ngoài khen thưởng chất lượng sách, giải thưởng còn ảnh hưởng trực tiếp đến việc truyền thông và bán sách.
Giải thưởng dành cho sách vở đã phát triển mạnh mẽ trong vài thập niên trở lại đây. Giải thưởng đã trở thành một trong những cơ chế chi phối để phân xử giá trị văn hóa và thẩm mỹ. Đồng thời, giải thưởng cũng là nguồn tranh luận bất tận, khi các quyết định của ban giám khảo gây ra hết tranh cãi này đến tranh cãi khác thì những người tổ chức giải thưởng lại đang cân nhắc về ảnh hưởng của giải thưởng đối với văn hóa đọc.
Những người giàu “phụng vụ”
Bi kịch được người Hy Lạp phát minh vào khoảng những năm 500 trước Công nguyên; mở đầu cho một trào lưu văn hóa giải thưởng nghệ thuật trong tương lai: giải thưởng văn học.
Mỗi mùa xuân ở Athens, các tác phẩm của ba nhà viết kịch được giới thiệu cho công chúng trong suốt dịp Đại lễ Dionysia, lễ tôn vinh Dionysus được tổ chức vào cuối tháng ba hàng năm. Nhà nước và lãnh chúa tổ chức đại lễ, họ sẽ chọn ra ba trong số những công dân giàu có nhất để trả chi phí cho những vở kịch này.
Trong nền dân chủ Athens, các công dân giàu có được yêu cầu tài trợ cho các dịch vụ công cộng, hành động này còn được gọi là “phụng vụ”. Khi các tiết mục kết thúc, một ban giám khảo gồm mười người sẽ chọn ra các giải nhất, nhì, ba. Một khởi đầu thuận lợi cho sự nổi tiếng của tác gia cổ đại.
Sau kỷ nguyên cổ điển, các giải thưởng tiếp tục được cạnh tranh dưới nhiều hình thức khác nhau trong tất cả ngành nghệ thuật, nhưng tầm quan trọng đã giảm dần. Những người bảo trợ và các hiệp hội đã chọn ra những người trung thành và có tài năng để phong thưởng; thế nên phạm vi cạnh tranh cho giải thưởng chỉ khoanh vùng trong một giới nhỏ.
Huy chương Nobel trao cho nhà văn Colombia Gabriel Garcia Marquez được trưng bày tại Thư viện Quốc gia Colombia ở Bogota năm 2015. Ảnh: Getty.
Chỉ vào đầu thế kỷ 20, giải thưởng văn học hiện đại thực sự đầu tiên mới đến. Alfred Nobel, người để lại trong di chúc một số tiền khổng lồ, tương đương 186 triệu đôla ngày nay, để tài trợ cho năm giải thưởng quốc tế trong các lĩnh vực văn chương, hóa học, vật lý, y học và hòa bình.
Giải Nobel văn chương sẽ được trao hàng năm cho người tạo ra tác phẩm xuất sắc theo khuynh hướng duy tâm trong lĩnh vực văn học. Năm 1901, năm giải Nobel đầu tiên được công bố. Điều quan trọng, chúng được trao không phải bởi những người bảo trợ hay câu lạc bộ, mà bởi các ủy ban công bằng và có thẩm quyền – một thứ gần với tiêu chuẩn tuyệt đối và bền vững phù hợp với thế giới hiện đại ngày nay.
Ảnh hưởng giải thưởng ngay lập tức trở nên bùng nổ. Kết quả giải Nobel văn học được trao cho nhà thơ Pháp René Prudhomme đã được đưa tin trên hơn 100 tờ báo. Chẳng chóng thì chầy, mô hình thành công nào rồi cũng sẽ có những người bắt chước, Nobel cũng không ngoại lệ.
Năm 1903 và 1905, giải Goncourt và Femina được mở ra ở Pháp; năm 1917, giải Pulitzer ở Mỹ; năm 1919, giải thưởng James Tait Black Memorial đầu tiên của Anh; và năm tháng trôi qua, các giải thưởng liên tục tăng lên ở khắp nơi trên thế giới.
Đóng vai trò quan trọng trong quảng bá sách
Giờ đây, giải thưởng đóng một vai trò quan trọng trong văn hóa đọc đại chúng. Ngoài việc công nhận và khen thưởng chất lượng quyển sách, giải thưởng còn ảnh hưởng trực tiếp đến việc truyền thông sách và bán sách.
Trao tặng giải thưởng là bước đầu tiên trong việc công nhận giá trị của một cuốn sách và tầm vóc của tác giả, độc giả sẽ luôn nhận thấy “người chiến thắng” trên bìa sách hoặc trong thông cáo báo chí. Giải thưởng giúp tác phẩm và tác giả được phổ biến và thúc đẩy doanh số bán sách.
Dù những cái tên trên bảng vàng giải thưởng có là ai đi nữa, có gây tranh cãi đến đâu thì cuối cùng chiến thắng thực sự chính là văn hóa.
Người đọc có thể mong chờ gì ở giải thưởng? Họ chủ yếu mong muốn các giải thưởng lớn giúp họ phân loại những cuốn sách quan trọng nhất trong năm, chứ không nhất thiết bắt họ phải chú ý khai quật lại một cuốn sách nào đó bị thị trường lãng quên.
Chúng ta đang sống trong thời đại mà các thuật toán có thể chọn lọc giới thiệu cho chúng ta những cuốn sách mới chỉ trong vài giây, các quảng cáo đeo bám người dùng Internet. Và thật không may, nhiều độc giả ngày nay bị mắc kẹt trong hàng nghìn review nhận định của các trang thương mại điện tử và những quảng cáo qua mạng xã hội. Giải thưởng văn học có thể sẽ là phương tiện và tiêu chí tốt để người đọc có thêm chọn lựa.
Ở Việt Nam cũng không ngoại lệ, hiện nay các giải thưởng dành cho sách vở ngày một nhiều hơn, nhiều giải thưởng văn học uy tín đã khẳng định được vị thế của mình trong lòng người đọc.
Chúng ta đang sống trong một thế giới thông tin tương tác chỉ sau một cái click chuột, khi kết quả giải thưởng được công bố sẽ luôn có một tranh luận được nổ ra, bất kể giải thưởng đó trao cho ai, và trao cho cuốn sách nào.
Điều này sẽ gia tăng áp lực lên những người chấm giải, buộc các giám khảo và ban tổ chức giải thưởng phải đa dạng hóa danh sách chọn lựa và tiêu chí lựa chọn cho giải thưởng được mở rộng, việc này đồng nghĩa với việc phổ biến các tác phẩm và tác giả một cách rộng rãi hơn được tiếp cận với công chúng nhiều hơn.
Ở đây tiêu chí xét giải cũng đóng một vai trò quan trọng. Các tiêu chí càng mở thì giải thưởng cho sách vở sẽ càng cấp tiến. Thế nên mục tiêu của nhiều giải thưởng văn học là công nhận lĩnh vực đa dạng của những thể loại tác phẩm tham gia mà vẫn cân bằng được bản sắc, không làm loãng nhiệm vụ của giải thưởng.
Ví dụ Giải thưởng sách Quốc gia, không chỉ gói gọn trong các nhà xuất bản nhà nước, mà đã mở rộng sang sách của các đơn vị liên kết xuất bản. Tiêu chí được cởi mở thì càng tối đa hóa lợi ích của của giải thưởng cho các tác giả và tác phẩm.
Cơ cấu phân chia tiền thưởng của giải thưởng cũng là một cách hiệu quả để giải thưởng đạt được mục tiêu của nó. Một khi giải thưởng phân chia đến những thành phần đóng góp dù nhỏ nhất cho xuất bản cũng làm gia tăng văn hóa giải thưởng và sự nhiệt tình với giải thưởng của các cá nhân liên quan đến xuất bản phẩm được trao, là động lực tốt cho ngành xuất bản trong tương lai.
Dĩ nhiên bất kỳ thể lệ giải thưởng nào cũng sẽ luôn có ưu điểm và khuyết điểm. Điều quan trọng ở đây là ban tổ chức giải thưởng cho sách phải liên tục đánh giá sự đa dạng và tính toàn diện của giải thưởng, thường xuyên chú ý đến thể lệ cũng như cơ cấu giải thưởng để kiện toàn hệ thống giải thưởng.
Ở khía cạnh tích cực chúng ta có thể thấy rằng, các giải thưởng thúc đẩy sự đổi mới và tạo thành cầu nối giữa thực tế tàn khốc của thị trường xuất bản sách và những giá trị văn học đổi mới chưa được khám phá. Văn học nghiêm túc, văn học chân chính không nhất thiết phải phù hợp với người đọc đại chúng.
Có một điều không thể chối cãi: dù ở nền văn minh, dù ở bất kỳ thời đại nào thì việc trao giải thưởng cho các tác phẩm văn học – nghệ thuật là quan trọng. Điều này chứng tỏ văn học – nghệ thuật luôn được đánh giá cao. Dù những cái tên trên các bảng vàng giải thưởng có là ai đi nữa, và có gây tranh cãi đến đâu thì cuối cùng chiến thắng thực sự chính là văn hóa.
