Theo đuổi con đường viết tiểu thuyết lịch sử, Thượng tá nhà văn Phùng Văn Khai – Phó tổng biên tập Tạp chí Văn nghệ Quân đội chia sẻ về công việc sáng tác, về tính khoa học của lịch sử và những tâm niệm của một nhà văn viết tiểu thuyết lịch sử. Là người vẫn thường nhận được sách tặng mà khi nhà văn đem những cuốn sách đã in ra bày kín mặt bàn trà thì vẫn khiến tôi ngỡ ngàng, chỉ nhìn sức lao động được ngần ấy tác phẩm cũng đã quá nể.
Bộ Tiểu thuyết lịch sử Trưng Nữ Vương của nhà văn Phùng Văn Khai.
PV: Tôi với tư cách một bạn đọc, thì tôi thấy sau những “Phùng Vương”, “Ngô Vương”, “Nam Đế Vạn Xuân”, “Triệu Vương phục quốc”, “Lý Đào Lang vương”, “Lý Phật tử định quốc”… bút lực của anh vẫn còn dồi dào lắm. Tôi rất tò mò muốn biết vì sao anh lại say mê với việc viết tiểu thuyết lịch sử?
Nhà văn Phùng Văn Khai: Tôi đến với tiểu thuyết lịch sử như một cái duyên, như là duyên phận. Lịch sử dân tộc mình rất hào hùng mà đã là nhà văn thì phải say mê lịch sử dân tộc. Tôi viết tiểu thuyết lịch sử trong gần 20 năm qua thì nói là duyên phận đã đành, duyên phận mà không có sự am tường lịch sử, không có kế hoạch, không có đam mê, dấn thân, thì dù có mến mộ lịch sử dân tộc đến mấy cũng chỉ đứng xa xa thôi. Khi tôi dấn thân vào công cuộc viết tiểu thuyết lịch sử thì trước tiên là để tri ân tiền nhân. Lịch sử đất nước 4000 năm rất rõ ràng nhưng tác phẩm văn học về lịch sử còn khiêm tốn. Các nhà văn như Hoàng Quốc Hải, Nguyễn Xuân Khánh rất trăn trở với lịch sử đất nước và đã có những bộ tiểu thuyết về nhà Lý, nhà Trần, nhà Hồ đồ sộ. Độc giả mong mỏi điều đó, và các bác ấy cũng có sứ mệnh, hoàn thành sứ mệnh lịch sử của mình. Tôi là một trong những học trò của các nhà văn Hoàng Quốc Hải, Nguyễn Xuân Khánh. Các bác đều cao tuổi rồi. Mình là thế hệ đi sau bước tiếp thế nào đây, làm thế nào đây để lịch sử Việt Nam tường minh dưới ánh sáng của thời đại chúng ta? Với tư cách nhà văn, tôi luôn có những trăn trở về lịch sử dân tộc và cảm thấy phải có trách nhiệm để viết những cuốn sách về lịch sử. Đó là việc đầy khó khăn, nhưng cũng đầy hứng khởi và đầy tin yêu rằng, bạn đọc sẽ yêu quý lịch sử Việt Nam cũng sẽ đồng hành cùng với nhà văn, chúng tôi sẽ không cô độc.
– Vì sao ngay từ cái tên của các cuốn tiểu thuyết lịch sử anh không tìm đặt cho nó lãng mạn hơn, hấp dẫn hơn thay vì gọi thẳng triều đại mà cuốn tiểu thuyết đề cập. Nó khiến người ta nghĩ rằng nó giống với cuốn sách nghiên cứu lịch sử hơn?
Câu hỏi rất hay. Nhưng tôi phản biện như thế này. Do bối cảnh lịch sử của người Việt chúng ta không còn thời gian để mà dùng những cụm từ mỹ miều cho các triều đại nữa, Triệu Việt Vương là Triệu Việt Vương, Ngô Vương là Ngô Vương, Lý Nam Đế là Lý Nam Đế… Chúng ta buộc không còn con đường nào khác là nhận diện đúng lịch sử. Lý Nam Đế xưng đế nhưng lịch sử còn chép sơ sài. Tại sao Triệu Quang Phục lại chỉ xưng vương? Trong tiểu thuyết của tôi đã lý giải rất rõ ràng. Triệu Quang Phục là một Tả tướng quân của Lý Nam Đế nên theo đạo lý người Việt, cụ không thể ngang hàng với Lý Nam Đế nên cụ chỉ xưng vương. Cụ giải thích với quần thần rằng ta là một tuỳ tướng của Lý Nam Đế nên chỉ xưng vương và theo mệnh lệnh của Lý Nam Đế đã bàn giao cho ta có trách nhiệm phải phục quốc. Các triều đại sau, Ngô Quyền đánh thắng Bạch Đằng, triều Ngô được xác lập. Chúng ta có Đinh, Lý, Trần, Lê… định hình trong lịch sử. Nhưng vẫn có sự dè dặt, có triều đại thì xưng đế, có triều đại thì xưng vương…
– Tính hấp dẫn hay vẻ đẹp lịch sử theo anh thì nằm ở chỗ nào trong những cuốn tiểu thuyết lịch sử?
Gần đây tôi có sự trăn trở rằng, chúng ta chỉ ưa thích những sự kiện lịch sử mà quên mất tính khoa học lịch sử. Không dễ gì để Trần Quốc Tuấn nói rằng: Năm nay đánh giặc nhàn. Không dễ gì để Hồ Nguyên Trừng (con trai của Hồ Quý Ly) nói: Thần không sợ đánh chỉ sợ lòng dân không theo. Chúng ta quên mất khoa học lịch sử, chúng ta chỉ ưa thích sự kiện lịch sử.
Nhà văn Phùng Văn Khai (mặc quân phục) cùng cán bộ Liên minh làm việc với nhạc sĩ Đoàn Bổng.
Chủ tịch Hồ Chí Minh nói: Vì lợi ích 10 năm phải trồng cây, vì lợi ích trăm năm phải trồng người. Đấy là tính khoa học của lịch sử. Có những cái thuộc về sự kiện lịch sử, có những cái là khoa học lịch sử. Ví dụ theo tôi, trong lịch sử chúng ta có không nhiều anh hùng giải phóng dân tộc. Anh hùng giải phóng dân tộc khác với anh hùng dân tộc. Phùng Hưng là anh hùng giải phóng dân tộc. Hồ Chí Minh là anh hùng giải phóng dân tộc. Dân tộc Việt Nam trưởng thành được là nhờ sự khoa học của lịch sử, chứ không phải chỉ đơn thuần dựa vào những sự kiện lịch sử. Nhưng chúng ta chỉ ưa thích những sự kiện, chúng ta nhớ chiến thắng Bạch Đằng, Chi Lăng, Đống Đa… nhưng quên mất rằng để dẫn đến các sự kiện lịch sử đó thì phải có khoa học lịch sử.
– Tính hư cấu ở trong những cuốn tiểu thuyết lịch sử được nhà văn Phùng Văn Khai viết trên một nguyên tắc nào?
Nhà văn sống còn ở hư cấu, nếu không hư cấu, chúng tôi là số 0. Nhưng hư cấu phải trên nền tảng lịch sử, hư cấu trên sự thật lịch sử và tôi vẫn nhắc lại là trên khoa học lịch sử, chứ hư cấu một cách tuỳ tiện thì chỉ là nhà văn hạng bét thôi. Khi cuốn Nam Đế Vạn Xuân ra đời thì đã lý giải được tính khoa học lịch sử của việc Lý Nam Đế lên ngôi lập nhà nước Vạn Xuân thì lập chùa Trấn Quốc. Tính tự chủ của người Việt hết sức mãnh liệt và không lệ thuộc vào phương Bắc. Có một nhà đầu tư dự định là phim về Ngô Quyền dựa vào cuốn tiểu thuyết Ngô Vương của tôi. Tôi đã đưa ra nguyên tắc làm phim không được làm méo mó lịch sử, không nên đưa cảnh mỹ nhân uốn éo vào phim. Phim chính sử Việt Nam phải khác, không thể tràn ngập cảnh cung tần mỹ nữ. Tôi với tư cách là người yêu thích khoa học lịch sử, tôi cho rằng triều chính Việt Nam không có việc giải trí. Chúng ta không có thời gian nhiều cho giải trí, cứ nhìn các triều đại mà xem, lo việc nước đã luôn đầy gay go rồi.
– Chúng ta mới nhắc đến các nhà văn Hoàng Quốc Hải, Nguyễn Xuân Khánh. Mọi sự so sánh thì đều không nên, nhưng nhà văn Phùng Văn Khai đi ở đâu giữa những bậc cao nhân đó?
Tôi phải cảm ơn bác Nguyễn Xuân Khánh và bác Hoàng Quốc Hải. Đó là những bậc thầy của tôi, nếu không có họ thì tôi cũng không bước được vào con đường viết tiểu thuyết lịch sử. Nhưng khi đã bước vào thì lại phải giải quyết một bài toán khác, để tôi không viết giống họ. Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh có sự cao cường và nhiều đớn đau. Nhà văn Hoàng Quốc Hải là nhà văn lớn, chúng ta chưa đánh giá hết ông. Không có các nhà văn đó thì tôi không theo được con đường này. Tôi ý thức được vẻ đẹp thiền của họ. Một đất nước đẹp là một đất nước biết thiền, nó giúp chúng ta không sợ hãi.
Hai nhà văn đó là những người thầy nhưng nếu tôi theo hai vị đấy thì tôi chết, không phải là Phùng Văn Khai và cũng không có gì để kể. Tôi có con đường riêng của mình. Tất cả Nguyễn Xuân Khánh, Hoàng Quốc Hải hay Phùng Văn Khai thì đều đồng nhất một nguyên tắc là giải quyết những vấn đề khoa học lịch sử. Nhưng nhà văn Nguyễn Xuân Khánh đi theo cách của ông Khánh, nhà văn Hoàng Quốc Hải đi theo cách của ông Hải, tôi đi theo cách của tôi. Tôi mà dựa hơi thầy thì tôi chết, chúng ta độc lập trên tinh thần nhân văn và tôn trọng lịch sử dân tộc, trên tinh thần vun vén lịch sử dân tộc.
– Anh vừa nói đến tính thiền và sự không sợ hãi, đó phải chăng là tính cách người Việt?
Người Việt đi xuống phương Nam nên người Việt rất uyển chuyển, bình tĩnh, trưởng thành. Tôi cho rằng người Việt luôn biết tự trưởng thành. Chỉ dấu của người Việt là sự tự trưởng thành. Đất nước nhỏ phải là một dân tộc trưởng thành mới tự chủ được. Sự trưởng thành của người Việt là dựa vào chính mình. Ngày xưa chúng ta đã có quốc hiệu, Phùng Hưng là quốc hiệu, Lý Nam Đế là quốc hiệu.
Nhà văn Phùng Văn Khai (mặc quân phục) tại tọa đàm về Tiểu thuyết lịch sử.
Lịch sử dân tộc còn bao gồm cả lịch sử mất nước. Ở giai đoạn nào chúng ta cứ chịu không trưởng thành, không bình tĩnh thì lại mất nước. Nhưng người Việt không cam tâm mất nước, vẫn luôn giữ được dân tộc. Người Việt sẵn sàng thay đổi họ, từ họ này mang họ khác nhưng huyết thống không thay đổi, chí khí không thay đổi, văn hóa không thay đổi, văn hiến không thay đổi. Đó là vẻ đẹp của người Việt. Thế nên chúng ta có gì mà sợ hãi? Cá nhân tôi, tôi chỉ sợ nhất mình không phải người Việt Nam chứ là người Việt có gì mà sợ hãi. Tổ tiên tôi là người Việt, Phùng Hưng nhà tôi đánh giặc Đường, Phùng Khắc Khoan đi sứ… Tôi tự hào là người họ Phùng, là người Việt Nam mà không có gì phải sợ hãi. Tôi chỉ sợ nhất không được là người Việt Nam.
– Là một nhà văn viết tiểu thuyết lịch sử, ông có mong muốn như thế nào về bộ môn lịch sử hay chính là khoa học lịch sử hiện diện như thế nào trong đời sống của chúng ta?
Lịch sử đừng tưởng là lửa đã cháy xong, lịch sử không bao giờ xong, bởi vì lịch sử dẫn đến hiện tại. Hiện tại của chúng ta là một sự hiện diện của lịch sử. Độc lập dân tộc chúng ta phải bình tĩnh mà giành lấy. Lịch sử là nền tảng vô cùng quyết định đến vận mệnh dân tộc. Chúng ta dựng nước và giữ nước rất gian nan. Nhưng thế hệ ngày nay quan tâm đến cơm áo gạo tiền nhiều hơn là quan tâm đến lịch sử. Chưa nhận diện lịch sử một cách sát sườn dễ dẫn đến việc chúng ta hấp tấp trước lịch sử. Lịch sử dân tộc có những trang rất đẹp về 18 vua Hùng. Chúng ta là con Lạc cháu Hồng, có Quốc tổ, Quốc hiệu, Quốc thống. Chúng ta phải có gốc. Hùng Vương chính là điều chúng ta phải quan tâm đúng mức để bình tĩnh trước lịch sử.
– Trở lại với câu chuyện hư cấu trong tiểu thuyết lịch sử, anh có chú ý đến tính lãng mạn trong những trang văn không? Tôi nhớ là ở trong tiểu thuyết Hồ Quý Ly, nhà văn Nguyễn Xuân Khánh đã dành nhiều trang tả về trại Mai của tướng Trần Khát Chân với một vẻ đẹp đẽ và hấp dẫn kỳ lạ.
Tôi luôn khâm phục những trang văn của bác Nguyễn Xuân Khánh. Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh trong tiểu thuyết của mình đã giải quyết được một vấn đề rất lớn, là từ vua chúa quân vương đến người dân bình thường thì đều là con người. Bác Khánh chứng minh tính con người trong vai trò là những nhân vật lịch sử. Tiểu thuyết lịch sử của tôi sau này đi lý giải những vấn đề khác. Tôi muốn chứng minh lịch sử Việt Nam là cân bằng với phương Bắc, họ không đồng hóa được vì mình cân bằng với họ. Người ta có phong tục mình cũng có phong tục, người ta có đua thuyền mình có đua thuyền, người ta có Phật giáo mình có Phật giáo từ trước. Tôi là bậc hậu sinh không dành thời gian để viết được như bác Nguyễn Xuân Khánh nữa, tôi đi con đường khác. Tôi nói tính khoa học lịch sử là ở đó.
– Có nhiều nhà văn khi viết tác phẩm lịch sử thì thường miêu tả tình dục rất đậm, đó hình như lại không phải sở trường của nhà văn Phùng Văn Khai, anh quan niệm về điều này thế nào?
– Mỗi một tác phẩm có những thông điệp riêng của nó. Thông điệp của Tam quốc diễn nghĩa khác với Hồng Lâu Mộng, khác với thông điệp của Chiến tranh và hòa bình. Tác phẩm phải đưa ra được thông điệp để chứng minh được căn cước của dân tộc mới là cái đích cuối cùng, chứ không phải sở trường mấy trang văn miêu tả sex thì cứ viết tràng giang. Tôi cho đó là thành tựu của văn chương hạng hai. Giữa người thường và anh hùng giải phóng dân tộc thì khác nhau. Tất cả đều yêu nước nhưng anh hùng giải phóng dân tộc thì hiếm hoi lắm, nhiều thế kỷ có khi mới có một người.
– Xin cảm ơn nhà văn!
