Là một trong những vị tướng đại tài trong lịch sử thế giới, nhưng tư liệu về Hannibal của dòng họ Barca – người từng khiến cả thành Rome rung sợ – gần như ít ỏi và không đầy đủ. Nếu có, nó đều xuất phát từ các sử liệu của những nhà chép sử La Mã kình địch, thiếu trung dung và đầy phỉ báng.
Qua tác phẩm có nhiều thông tin và được nghiên cứu kỹ, học giả người Mỹ Philip Freeman đã mang đến những góc nhìn tương đối mới mẻ về nhân vật vĩ đại này.
Nằm giữa thời đại mà Alexander Đại đế và Julius Caesar khuấy đảo địa cầu, Hannibal dường như đã bị chìm khuất trong dòng lịch sử. Điều này còn chưa tính đến xuất thân Carthage – nơi ít xuất hiện trong các sử liệu, nếu so với Ai Cập hay Rome. Điều này cũng không khó hiểu, khi Freeman cho rằng xét về bản chất, xứ Bắc Phi này là nơi nổi tiếng với những thương nhân thay vì sản sinh ra các chiến binh. Carthage vốn phải nương vào binh lính đánh thuê để bảo vệ mình, và với tính chất non yếu về mặt quân sự, nó đã trở thành món mồi béo tốt cho những vương quốc như Rome có dịp dòm ngó.
Bức tượng bán thân bằng đá cẩm thạch của Hannibal Barca. Ảnh: The Collector.
So sánh với Caesar, Freeman cho ta thấy những điểm tương đồng cũng như khác biệt giữa hai vị tướng, từ đó chứng minh bối cảnh có thể tác động đến cả số phận của một con người. Giống như Caesar lớn lên ở trong khu chợ của những người nghèo, hàng ngày tiếp xúc với người tứ xứ khắp nơi đổ đến, thì Hannibal cũng sống ở Carthage – thành phố quốc tế, nơi thuyền buồm cập bến hàng ngày từ khắp châu Phi cũng như châu Á. Như vậy ngay từ bối cảnh, cả hai đều được tiếp xúc với nhiều nền văn hóa, phần nào ảnh hưởng đến việc học tập cũng như cách nhìn của những cậu bé sáng dạ và hiếu kỳ.
Thế nhưng khác với Caesar được nuôi lớn trong một gia đình chỉ toàn phụ nữ, thì Hannibal đã sớm giong buồm cùng cha đánh chiếm một phần của Tây Ban Nha ở tuổi lên 9. Bên cạnh việc học với thầy giáo người Hy Lạp, cậu cũng đã sớm tiếp xúc với thế giới khắc nghiệt gồm những hiểm nguy trong việc chiến đấu và sự gắn bó giữa các chiến hữu.
Cha cậu – Hamilcar – đã chọn ra những chiến binh kỳ cựu để rèn luyện cho con trai của mình mà không nhân nhượng hay có sự thương hại nào. Có lẽ cũng vì điều này mà cậu đã được truyền lại tính nết của cha, người đã mạnh mẽ đứng lên chống Viện Nguyên Lão để đưa Carthage chiếm Tây Ban Nha với mỏ kim loại phong phú, đem về thêm sự giàu có cho vùng đất đất này.
Bìa sách Hannibal – Kẻ thù vĩ đại nhất của La Mã. Ảnh: Minh Anh.
Có lẽ chính vì mối thù mang tính vĩnh cửu với thành Rome mà nhà Barca trong nhiều thế hệ đã không ngừng căm hận và chiến đấu cho tới hơi thở cuối cùng. Điều này ngược lại cũng là động cơ để các sử gia La Mã dành những cái nhìn không mấy thiện cảm cho Hannibal. Trong khi văn bản của vùng Carthage hoàn toàn đã biến mất trong thời đại này, thì các sử liệu của phía La Mã là nguồn tham khảo duy nhất dành cho hậu thế. Tuy vậy những gì họ viết về vị tướng này không có gì hơn là một con quái vật với những tội ác thấu đến trời xanh. Thế nhưng như Freeman đã đặt câu hỏi, con người sau huyền thoại thực sự là ai? Và rằng câu chuyện thay đổi ra sao nếu ta nhìn Hannibal từ quan điểm của người Carthage thay vì của người La Mã?
Lần theo hành trình từ Carthage đến Tây Ban Nha và rồi đánh vào thành Rome, Freeman đã tạo nên chân dung của một trong những vị tướng thông minh và gan dạ nhất trong lịch sử thế giới, người mà suýt chút nữa đã hạ được thành Rome. Đó là một người đã rất táo tợn dẫn dắt đội quân trong cuộc chiến chống lại siêu cường quân sự tàn nhẫn nhất của thế giới cổ xưa, trong tình trạng thua sút về mặt quân số và luôn ở sâu trong lãnh thổ địch. Theo tác giả, có nhiều nguyên nhân để lý giải cho thành tích “vô tiền khoáng hậu”, mà một trong số đó là các bài học ông đã được hưởng từ cha của mình.
Hành trình vượt dãy Alps nổi tiếng của Hannibal cùng voi chiến. Tranh của Heinrich Leutemann.
Theo đó Hannibal luôn biết cách truyền cảm hứng cho quân đội mình. Ông biết sẻ chia những sự khó khăn và bất chấp mang mạng sống của mình để bảo vệ họ. Như Freeman viết, trong các trận chiến, ông không bao giờ đứng xa quan sát, mà luôn đồng hành cùng hỗ trợ. Trong việc đưa toàn đội hình vượt qua núi Alps vào mùa đông, ông đã cùng với binh lính của mình triệt hạ từng đội phục kích của lực lượng địa phương. Hay khi băng qua đầm lầy Arno để tránh quân đội La Mã, ông cũng đã xuống bùn lầy cũng như động viên từng người một. Hậu quả sau đó ông đã bị mù một bên con mắt vì bùn bắn ngược lên mắt và không có đồ sơ cứu một cách kịp thời…
Trong một đội quân có nhiều thành phần và chủng tộc người, ông cũng không hề áp đặt đòi sự đồng nhất, mà luôn cho phép các nhóm sắc tộc chiến đấu gần nhau, theo kiểu những đơn vị tách rời, mặc các bộ chiến phục bản xứ và dùng vũ khí ưa thích của mình. Điều này tạo ra sự ganh đua tích cực giữa các chủng tộc dưới quyền chỉ huy, từ đó trở thành những người chiến binh vô cùng tinh nhuệ. Ông cũng phân chia các chiến lợi phẩm một cách hợp lý, để người dưới quyền luôn luôn thấy mình sẽ được trân trọng. Chính tài thao lược lẫn tính hào phóng đã làm nên một vị tướng đạt được thành quả mà không một ai có thể tưởng tượng.
Trận Cannae nổi tiếng, được mệnh dân là ngày chết chóc nhất trong lịch sử nhân loại. Tranh của John Trumbull.
Ngoài những điều học được từ cha, Freeman cũng khẳng định rằng Hannibal là một nhà tâm lý chiến đại tài. Chỉ bằng chiến thuật giăng bẫy đối phương, mà phía La Mã đã rất nhiều lần rơi vào thất bại, từ các trận chiến trên sông Ticinus, Tribeca cho đến bên hồ Trasimene. Bằng cách tận dụng thời tiết như là sương mù (trận Trasimene) hay gió nóng thổi từ châu Phi (trận Cannae)… mà các trận đánh của ông đã có được thành công vang dội. Dẫu là thua sút về quân số, nhưng Hannibal vẫn giành chiến thắng trong trận Cannae và được coi là ngày chết chóc nhất trong lịch sử nhân loại… Tất cả điều này đã cho thấy được tài năng ở nhiều khía cạnh của viên tướng này.
Nhưng quan trọng nhất ở Hannibal chính là tư duy vượt qua khó khăn bằng các chiến lược thật sự khác biệt, không thể đoán trước và phi quy ước. Chẳng hạn phía quân La Mã không thể biết trước viên tướng đầy táo bạo này sẽ dẫn đội quân của mình vượt dãy núi Alps cao lên sừng sững ngay giữa mùa đông, hay là lội qua một đống bùn lầy ngày này sang đến ngày khác bảo toàn lực lượng… Chính sự khác thường và bất ngờ này đã làm cho phía đối thủ không thể lường trước, từ đó mang đến chiến thắng cho ông…
Thế nhưng Freeman cũng không hoàn toàn huyền thoại hóa chiến thắng của Hannibal, mà theo tác giả, thành công của ông cũng còn nằm ở thành Rome đã quá tự tin và lịch sử khát máu của mình. Theo đó chính vì cơ chế của nền Cộng hòa e sợ sẽ bị lật đổ mà có đến 2 vị quan chấp chính theo nhau đánh trận, dẫn đến phía nhà Barca đã tận dụng được chính khe hở này. Và tuy không có được sự hỗ trợ từ phía quê nhà bởi sự phản đối của Viện Nguyên Lão thủ cựu, thế nhưng chính vì quá khứ như “bệnh ung thư” lây lan khắp vùng Địa Trung Hải để nuốt chửng rất nhiều quốc gia và nền văn hóa của La Mã, nên Hannibal đã tập hợp được một nhóm nhiều người mong muốn khôi phục lại những đặc trưng của tổ tiên mình.
Trận chiến ở Zama của Hannibal. Tranh được cho là của Giulio Romano.
Nối tiếp con đường phi thần thoại hóa, Freeman cũng đã phân tích lý do vì sao Hannibal không tiến thẳng vào thành Rome, để rồi chính sự chần chừ sau trận Cannae đã dẫn ông đến thất bại sau cùng. Thế nhưng như Freeman nói, một người có thể thay đổi cả dòng lịch sử, và nếu Hannibal lựa chọn khác đi vào thời điểm đó, thì lịch sử nhân loại có thể đã rất khác đi. Ông không bênh vực cho người anh hùng mình đang viết về, mà là phân tích một cách kỹ càng Hannibal đứng dưới phương diện của một cá nhân, để ta thấy được họ cũng sẽ có những niềm vui, nỗi sợ, thất bại và những điểm yếu của cá nhân mình.
*
Có thể nói rằng qua cuốn sách này, sử gia Philip Freeman đã họa nên bức chân dung vô cùng rõ ràng về Hannibal, một người vĩ đại nhưng bị lãng quên bởi nhiều chất chồng lịch sử. “Giành giật” lại ông từ những nghi kỵ của các sử gia La Mã, Freeman đã tái tạo lại một khuôn mặt khác của người đã hủy hoại cả một thế hệ thanh niên La Mã, là cơn ác mộng của đế chế chưa ai xâm phạm trong 2 thế kỷ, chỉ để mang về những điều lớn lao cho quê hương mình. Đây không chỉ là câu chuyện về người anh hùng không mắc sai lầm, mà còn là về một người bất chấp nghịch cảnh, đã dám đứng lên thay đổi cả dòng lịch sử.
