(Nam nhi tự có chí ngút trời, Đừng đi theo lối mòn của Như Lai.)(6)

Hiện lên trong thơ Thiền còn là con người tự tại với phong thái ung dung trầm tĩnh, tiêu diêu thanh thoát, hoà mình vào thiên nhiên vạn vật, sống trọn vẹn với thực tại, hết mình với cuộc sống. Họ không truy cầu quá khứ, không mơ tưởng hão huyền ở tương lai. Giá trị chân thực của cuộc sống dưới nhãn quan của thi sĩ Thiền không phải là những gì bí mật xa vời mà là ở ngay trước mắt, ngay trong sát na hiện thực tĩnh giác. Quan niệm “Nhất thiết duy tâm tạo” từ kinh Hoa Nghiêm đã tạo nên cảm quan và tư tưởng vô ngại cho các Thiền sư. Hãy hình dung phong thái của Hiện Quang trong bài Đạo:

(Vô vi sống đồng rộng, Người tự tại thung dung.)(7)

Đó còn là con người vô ngã vị tha thể hiện rất rõ trong thơ Thiền. Vô ngã là không chấp cái “Ta” và cái “Của ta”; Vị tha là vì chúng sinh, vì mọi người. một phần biểu hiện cụ thể là những con người vừa có tấm lòng khoan dung độ lượng; vừa yêu thiên nhiên, yêu quê hương đất nước; đem hết năng lực, trí tuệ của mình để phục vụ nhân dân, đất nước. Vô ngã nghĩa là không còn chấp ngã, không còn chấp pháp; tức không còn phân biệt cái này của ta, cái kia thuộc về ta; không còn lo lợi ích cho riêng mình, khư khư bám víu vào lòng ham muốn của ta.

Vô ngã là giải thoát, là niết bàn, nó không mang ý nghĩa phủ nhận giá trị con người, xoá bỏ con người; không mang ý nghĩa phi nhân bản, mà chính là giải thoát con người ra khỏi tù ngục của sự cố chấp, thành kiến; giải phóng con người ra khỏi mọi thúc phược của mọi sự tác động từ ảnh hưởng bên ngoài, nhất là sự trói buộc tham dục và thành kiến của chính mình, hướng tới giá trị đích thực của con người tự do với ý nghĩa tuyệt đối. con người vô ngã trước hết là con người tự do tuyệt đối, gắn với trạng thái lãng quên kỳ diệu. có lẽ ở trong trạng thái lãng quên đó, con người dễ dàng đạt đến cảnh giới “Vô ngã”. Trạng thái đó cũng là trạng thái thứ tám trong Thập mục ngưu đồ “tương vong” (cùng quên). Kinh nghiệm của trạng huống “vật ngã câu vong” (ta, vật đều quên) được Huyền Quang ghi lại trong bài cúc hoa, số 3:

(Quên mình, quên đời, quên tất cả, Yên lặng ngồi lâu lạnh cả giường.)(8)

Lúc đó, con người và vạn vật hoà quyện vào nhau không còn hiện hữu sự tách bạch. Giây phút ấy, cái “tôi” phân biệt như đã tan vào trong vũ trụ vạn vật bao la, không còn bóng dáng. con người ở đây như nhận thức được sự hữu hạn của cuộc đời, sự ngắn ngủi của cuộc sống với qui luật “Hữu thành tất hữu hoại” (có thành tựu ắt có huỷ hoại). Hãy mở rộng tâm hồn đến vô biên hoà vào thể tính bao la của vũ trụ, hoá thân vào sum la vạn tượng, tồn tại mãi với thời gian.

Một trong những đặc trưng khu biệt thơ Thiền với những dòng thơ khác chính là ở cách sử dụng ngôn ngữ nghệ thuật của thơ Thiền. Với quan niệm “Ngôn ngữ đạo đoạn”, lời nói ngôn từ hữu hạn ở đây không thể diễn tả trọn vẹn và đầy đủ cái chân lý vô cùng, thể hiện rõ nét quan điểm mỹ học phương Đông. Ngôn ngữ thông thường khó có thể diễn tả, thể hiện được trọn vẹn cái tĩnh mà động, thường mà biến, hư mà thật của vạn pháp. Ngôn ngữ thơ Thiền được dùng đạt đến đỉnh điểm của tính hàm súc, cô đúc. Mặc dù vậy, cái hiện ra qua bề mặt ngôn ngữ cũng chỉ là một phần nổi của tảng băng trôi, phần chính yếu, ngôn ngữ không thể diễn tả hết được chẳng khác nào như chín phần còn lại chìm dưới của tảng băng, ẩn tàng sau lớp từ ngữ. Cho nên ngôn ngữ thơ Thiền không có quá kỳ vọng diễn đạt toàn vẹn đối tượng mà cốt chỉ khơi gợi hướng tới chiếm lĩnh đối tượng. Đó là thứ ngôn ngữ siêu ý tại ngôn ngoại.

Hơn nữa, các Thiền sư – thi sĩ thường thấy rõ ràng là từ ý tưởng đến diễn đạt thành lời thơ còn có một khoảng cách vô hình. Đối với những tác gia thiên tài, hay các thi sĩ Thiền, cái khoảng cách vô hình từ ý tưởng đến ngôn từ chỉ có thể tiệm tiến dần đến số không chứ hoàn toàn không thể xoá bỏ hẳn. Đó là chưa nói bản thân ngôn ngữ vốn không thể nào thể hiện được một cách trọn vẹn đối tượng, nếu miễn cưỡng thì có lẽ sẽ không bao giờ tiếp cận chân lý đích thực. Những tuyệt tác của thi ca phương Đông thường là những tác phẩm dường như chưa hoàn tất, chưa đầy đủ, chưa kết thúc. Chính điều này, tạo nên sự lung linh mờ ảo, huyền bí với sức sống vô hạn, sức cuốn hút vô biên. Những tác phẩm ấy, không những khắc phục được sự nhàm chán mà còn tạo được sức kích thích lớn lao của sự hấp dẫn trong việc khám phá được sự kì diệu và bí ẩn của thi ca. Đúng như cách nói của nhà Phật: Mỗi người uống nước sẽ tự cảm nhận được sự nóng lạnh của nó; ai ăn sẽ tự cảm nhận được mùi vị của món ăn, dù có diễn tả hay cách mấy cũng không nói hết được.

Ngôn ngữ thơ Thiền, bên cạnh những nét chung của ngôn ngữ nghệ thuật trung đại phương Đông, nó còn mang trong mình triết lý Thiền với sự uyên áo, kỳ bí và gợi mở giống như luồng nội lực đả thông kinh mạch, khai nguồn cho dòng thác trí tuệ vụt lên. Tính bất toàn của ngôn ngữ Thiền kích thích mãnh liệt sự tò mò và lòng ham hiểu biết chân lý, đó là cách thức giải phóng, khai thông những tiềm lực to lớn vô biên ẩn tàng trong sâu thẳm ở mỗi con người. Tính chất “ý tại ngôn ngoại, huyền ngoại chi âm, cam dư chi vị” ở đây không thể chỉ hiểu theo nghĩa lời ít ý sâu, có nhiều tầng ý nghĩa để đối tượng tiếp nhận, có thể lĩnh hội theo cơ chế của sự liên tưởng mà là lắm khi còn vượt ra ngoài khuôn sáo ngữ nghĩa thông thường của ngôn ngữ. Nói cách khác, thông điệp mà thơ Thiền phát ra không thể nào cảm nhận trọn vẹn bằng tư duy logic thông thường mà chỉ có thể đạt tới bằng phương pháp Thiền trực hội. Như có người hỏi: “Ngôn ngữ đạo đoạn là thế nào?” Thiền sư Viên chiếu đáp:

(Tiếng sừng theo gió xuyên rặng trúc, Vầng trăng vượt núi đến bên tường.)(9)

Hai câu thơ đầy hình ảnh sinh động này nếu dùng tư duy lý tính, suy luận theo cầu trường liên tưởng thì sẽ dễ rơi vào suy diễn tư biện, không hiểu được ý của tác giả muốn thể hiện.

Đặc biệt là ngôn ngữ thơ Thiền được các thi gia xem như một “Pháp” bình đẳng với những pháp khác, vượt ra ngoài mọi qui ước về mặt ý nghĩa, tạo nên một thứ siêu ngôn ngữ. Bước đột phá này bổ túc cho sự bất toàn của ngôn ngữ trong việc phản ánh, biểu hiện, tái tạo hiện thực và chiều sâu vô tận của tâm hồn con người mà ngôn ngữ thông thường không thể nào biểu hiện được. Thứ siêu ngôn ngữ này còn mở rộng khả năng biểu hiện của ngôn ngữ đến mức vô giới hạn. Có như vậy mới đáp ứng được nhu cầu phản ánh và biểu hiện sự muôn màu muôn vẻ của cuộc sống và con người, mà chiều sâu tâm hồn con người là mảnh đất màu mỡ nhất. Tính gợi mở khai thông của ngôn ngữ thơ Thiền kích thích mạnh mẽ vào sự hoạt động tâm trí giúp độc giả ngộ ra chân lý. Điều này kích thích sự sáng tạo tự thân, khắc phục thái độ sáo mòn, theo vết, dọn sẵn.

Đọc thơ Thiền không phải chỉ đọc những gì ở ý nghĩa của ngôn ngữ thông thường mà là lĩnh hội trực tiếp thông điệp bằng cách “lấy tâm hội tâm”, không thông qua tư duy lôgic lý tính. chỉ có như vậy mới có thể đọc được cách nói nghịch lý khác thường, phi lô gíc, không thể thấy được trong cuộc sống:

Một đặc trưng nữa của ngôn ngữ thơ Thiền là vô ngôn. Để biểu lộ, hiển bày chân tâm trong sáng, u huyền, tịch diệu, không màu không mùi, không hình không dáng, không vuông không tròn, hoặc diễn tả trạng huống giác ngộ, bừng vỡ chân lý, giây phút thăng hoa trí tuệ không gì hơn là vô ngôn. cùng với Thiền ngữ (siêu ngôn ngữ), vô ngôn sẽ bổ túc thêm cho sự bất toàn, bất cập của ngôn ngữ. Ngôn ngữ dù được sử dụng tuyệt vời đến đâu cũng mang một ý nghĩa giới hạn nhất định, vô ngôn đưa nó đến cõi vô hạn. Hãy lắng lòng cùng Trần Quang Triều hoà mình vào cảnh chiều hôm nơi ngôi chùa cổ trong bài Đề Gia Lâm tự:

Khách về tăng không nói, Thông rụng nức mùi hoa.)(12)

Lúc này, thật không một ngôn ngữ nào diễn tả hết được cái không gian trong sáng của cảnh. Cảnh vật thanh u, tĩnh lặng, không khí mát mẻ. Một sự thanh khiết vô biên tuyệt diệu của đất trời khiến cho con người thanh lọc hết mọi ưu tư phiền não, vướng mắc, để đạt tới sự yên bình thanh thản vô hạn. Trạng thái lặng yên không nói, hoà nhập tâm mình với vạn vật như trên, còn được Trần Nhân Tông bộc bạch trong bài Xuân Cảnh:

(Khách đến không hỏi chuyện đời, Cùng tựa lan can ngắm màu xanh.)(13)

Bằng nghệ thuật ngôn ngữ vô ngôn, Thiền gia – thi sĩ đã mở ra một cầu trường cảm nhận vô biên giữa tác giả và người đọc. Mỹ học của thơ Thiền đã mang đến cho thơ ca giai đoạn này một luồng sinh khí tràn đầy sức sống với một thế giới cảm xúc mới lạ và rộng mở đến vô hạn.

Những thủ pháp nghệ thuật nhân hoá, thậm xưng, nhất là ẩn dụ chiếm khoảng 70% trên tổng số tác phẩm thơ Thiền thời Lý – Trần. Những thủ pháp nghệ thuật này được hầu hết các thi sĩ Thiền sử dụng nhiều đến mức trở thành ước lệ. Chữ gia trong câu thơ sau trong bài Đạo của Thường Chiếu dùng để chỉ cội nguồn, bản thể, tự tính của mỗi người: