NHÂN NGÀY THƠ VIỆT NAM LẦN THỨ 21 – TẾT NGUYÊN TIÊU QUÝ MÃO – 2023
Từ lâu, tôi đã biết vua Lê Thánh Tông đề thơ và cho khắc bài thơ của ông ở vách núi gần nhà mình, vì thế, nhân dân đổi tên núi Truyền Đăng thành núi Bài Thơ. Do đó, lặng lẽ và kiên trì, tôi quyết định tìm cho bằng được bài thơ. Có lần, tôi mời được cả ông Vũ Cẩm, Trưởng ban Tuyên giáo Tỉnh ủy, ông Thanh Sĩ, Giám đốc sở Văn hóa, ông Đức Sĩ, chuyên gia số 1 về bảo tồn bảo tàng tỉnh cùng đi tìm 1 ngày. Kết quả: Không thấy. Sau đó, tôi lặng lẽ đi một mình, theo thuyền đò, chở ra giải đất lò vôi ở phía biển, phía đông quả núi đá, vào thăm lần lượt tất cả các nhà, do sơ tán tránh bom Mĩ từ 05/8/1964, đã ra đây ở tạm, rồi xây nhà kiên cố, áp hẳn hai bên tường vào vách núi, đổ trần bê tông lên trên. Tháng 6 năm 1986, sau 13 năm, tôi mới tìm thấy bài thơ, đã hơn 20 năm bị nhốt kín… Chữ đã mòn, nhưng có 2 dòng quan trọng nhất, còn đọc và đoán ra được: “Quang Thuận cửu niên xuân nhị nguyệt…” (Mùa xuân tháng 2 năm 1468) và “Thiên Nam vạn cổ hà sơn tại” (Muôn thuở trời Nam sông núi vững). Tuy vậy, tôi vẫn không dám tin, phải nhờ sự thẩm định của nhà nhiếp ảnh Hào Minh tinh thông chữ Hán: “đúng rồi, ông Minh à”, tôi mới dám thông báo với ông Nghiêm Thanh, phóng viên thường trú báo Nhân Dân tại Quảng Ninh. Ông Thanh đưa tin lên báo Nhân Dân… Năm sau, cuối năm 1987, chuẩn bị nhân 520 năm bài thơ của vua Lê khắc trên vách núi Bài Thơ, tôi mới trình bày với lãnh đạo Hội VHNT Quảng Ninh (mà tôi là Trưởng ban Thơ), được ông Chủ tịch Hội Hoàng Thuận tận tình ủng hộ và Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy rất hoan nghênh. Tỉnh ủy và UBND tỉnh cho phép có Ngày Thơ Quảng Ninh tổ chức hằng năm vào 29/3, ngày “được coi” là bài thơ của vua Lê khắc lên vách núi Bài Thơ. Ngày thơ lần thứ nhất tổ chức tại Nhà Văn hóa Việt Nhật 29/3/1988; và cho phép Ủy ban Mặt trận Tổ quốc tỉnh lập Câu lạc bộ thơ cấp tỉnh với 20 tổ chức thành viên là công nông binh và trí thức toàn tỉnh, lập Giải thưởng Lê Thánh Tông trao hằng năm trong khuôn khổ hoạt động của Ngày thơ: “Vì sự nghiệp Đại đoàn kết toàn dân, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”.
Bài thơ của vua Lê Thánh Tông khắc trên núi Bài Thơ.
Sau lần thứ 2 tổ chức tại Nhà máy điện Uông Bí và chùa Hoa Yên – Yên Tử, trong một cuộc làm việc của tỉnh có nhắc đến hoạt động này, ông Nguyễn Bình Giang, ủy viên Trung ương Đảng, Bí thư Tỉnh ủy kết luận: “Tỉnh đồng ý tiếp tục tổ chức Ngày thơ, cấp kinh phí hằng năm, chi tiền tu bổ bảo tồn bài thơ của vua Lê”. Ngay sau đó, một cuộc hội thảo có tầm quốc gia về núi Bài Thơ, về bài thơ của vua Lê, về Ngày thơ Quảng Ninh, với sự tham gia của “tứ trụ”: Lâm (Đinh Xuân Lâm), Lê (Phan Huy Lê), Tấn (Hà Văn Tấn), Vượng (Trần Quốc Vượng) và các nhà Hán Nôm học có uy tín: Nguyễn Huệ Chi, Trần Thị Băng Thanh, Phạm Ngọc Lan, Hoàng Giáp, Đặng Văn Bài, Lại Văn Hùng… đại diện Viện Văn học, Hội Nhà văn Việt Nam, các cơ quan chức năng của tỉnh… đã được tổ chức tại Quảng Ninh. Kết luận hội thảo khẳng định: bài thơ của vua Lê, viết trong chuyến đi tuần An Bang (Quảng Ninh ngày nay), lo việc phòng thủ đất nước, sau cuộc duyệt võ trên sông Bạch Đằng, là bản Tuyên ngôn toàn vẹn lãnh thổ của quốc gia Đại Việt và niềm quyết tâm xây dựng quốc gia này hùng mạnh. Hội thảo thống nhất cho sử dụng văn bản được coi là chuẩn của bài thơ, chép lại từ vách đá (so với bản đã in trong Toàn Việt thi lục của Lê Quí Đôn, Lê Quí Đôn đã chép sai 6 chữ, có chữ rất hệ trọng) và cũng nghiệm thu bản dịch của tôi để bổ sung vào tập Thơ chữ Hán Lê Thánh Tông, hoan nghênh sáng kiến tổ chức Ngày thơ Quảng Ninh của Tỉnh ủy và UBND tỉnh Quảng Ninh
Ngày thơ Quảng Ninh từ năm 1988 đến nay, nhằm đưa thơ đến với công chúng và đưa công chúng đến với thơ, đặt toàn bộ hoạt động của nó trong nhu cầu văn hóa của nhân dân và có tính khoa học, nhưng mỗi năm mỗi khác. Tuy thế, nội dung chương trình luôn được ổn định, với tuần tự theo lịch cụ thể như sau (sau khi có Ngày thơ Việt Nam, từ 2003, nội dung và thời gian có giảm bớt):
Sáng 28/3: Trao Giải thơ Lê Thánh Tông tại Trụ sở MTTQ tỉnh (phối hợp với Hội VHNT tỉnh) sau khi dâng hương ở vách núi, nơi có bài thơ của vua Lê được chép ra 3 phiến đá (bản chữ Hán, bản phiên âm và bản dịch nghĩa), đá chở về từ Lam Sơn, Thanh Hóa. Tại đây, nhiều vị lãnh đạo Đảng, Nhà nước, các bộ ngành Trung ương và một số tỉnh bạn, trong đó có Ủy viên Bộ Chính trị, Thường trực Ban Bí thư Phan Diễn; Bộ trưởng Văn hóa Trần Hoàn, Chủ tịch Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam Nguyễn Đình Thi, Huy Cận, Vũ Giáng Hương, Hữu Thỉnh; Thường vụ Tỉnh ủy Hải Dương, Trưởng Ban Tuyên giáo Nguyễn Cấp…, cùng nhiều nhà văn hóa danh tiếng ở nước ngoài đã từng có mặt. Cách bài thơ vua Lê khoảng 30m về phía trái là bài họa bài thơ của vua Lê, ngày 28 tháng 2 âm lịch năm 1729 của chúa An Đô vương Trịnh Cương, còn gần như nguyên vẹn, và cách khoảng 50m về phía phải là bài thơ của Tuần phủ Quảng Yên Nguyễn Cẩn, 1910, cùng 8 bài thơ chữ Hán, chữ Nôm và chữ quốc ngữ khác của các du khách những năm 1920-1930, ở xung quanh, đã biến núi Bài Thơ thành một Kì đài thơ hùng vĩ giữa bao la trời nước vịnh Hạ Long.
Chiều 28/3: có năm họp Ban chủ nhiệm CLB, có năm các đơn vị thành viên trao đổi về thơ. Còn Văn phòng Hội VHNT tỉnh thì đón khách từ các cơ quan Trung ương, Hà Nội, và các tỉnh bạn. Tôi rất nhớ và biết ơn nhiều nhà thơ phía Nam, từ Tp. Hồ Chí Minh, Bình Dương, Bà Rịa Vũng Tàu, Cần Thơ, Sóc Trăng, Đồng Nai, Quảng Ngãi, Khánh Hòa, Phú Yên, Tây Ninh, Đắc Lắc, Gia Lai, Huế, Quảng Bình, Hà Tĩnh, Nghệ An, Thanh Hóa… xa nhất phía Bắc là Lai Châu, Điện Biên Phủ… đã đến dự, hầu hết đã để lại những cảm nhận rất tốt đẹp và những bài thơ rất đáng yêu cho chúng tôi.
Ngày 29/3: trung tâm của Ngày thơ. Từ ngày 27/3, những giải băng nền vàng chữ đỏ đã căng ngang đường, những tấm phông chào mừng Ngày thơ rộng hàng chục mét vuông đã buông xuống từ các mái nhà cao…, trong đó có bưu điện tỉnh và bến phà Bãi Cháy; những câu thơ cổ chọn lọc viết về Quảng Ninh in trên các tấm phướn treo lên cây dọc đường như cây nêu ngày tết… Cờ Thơ là cờ lễ hội ngũ sắc có chữ LÊ (chữ Hán) ở giữa… Những năm chẵn hay năm có ngày kỉ niệm lớn, thường tổ chức tại những địa điểm sang trọng nhất tỉnh, như Công viên quốc tế Hoàng Gia, Khu du lịch Bãi Cháy, đảo Tuần Châu… Ở đây, sáng các ngày 29/3 thường tổ chức các cuộc Hội thảo có tầm cỡ quốc gia…
Đêm 29/3 là Đêm thơ: đọc thơ, trình diễn thơ, ngâm thơ, hát thơ phổ nhạc (trong đó có dân ca, như Quan họ Bắc Ninh là thơ lục bát phổ vào các làn điệu). Rất đáng nhớ là đêm 29/3/1994, tại Nhà văn hoá Việt Nhật, TP Hạ Long, diễn ra chương trình Thi ngâm thơ và Thi hát thơ phổ nhạc Quảng Ninh – Hải Phòng (Mỗi thí sinh trình bày 1 bài về Quảng Ninh hay Hải Phòng, còn 1 tự do). Rồi cả ngày 29/3/1996 có Hội thảo Thơ Việt Nam 10 năm Đổi Mới… tại Trung tâm tổ chức sự kiện tỉnh Quảng Ninh, do Hội VHNT Quảng Ninh, Hội Nhà văn Việt Nam và Viện Văn học đồng tổ chức…
Sáng 30/3: các nhà thơ theo các xe đón về một số trường học, một số xí nghiệp thuộc Tập đoàn Than và Khoáng sàn Việt Nam (từ Mạo Khê đến Cửa Ông), một số đơn vị Hải quân, Bộ đội biên phòng, xưởng sửa chữa các thiệt bị quân sự của Quân khu Ba… Có năm đến 14 đơn vị cùng tổ chức nghe thơ và giao lưu với các nhà thơ…
Sáng 31/3: đưa khách thăm vịnh Hạ Long, danh sơn Yên Tử… Buổi trưa, lãnh đạo tỉnh và Hội VHNT tỉnh mời cơm, tiễn khách. Những năm lẻ, Ngày thơ Quảng Ninh thường tổ chức ở các huyện thị thành phố gắn với đặc trưng lịch sử và văn hóa của địa phương… Các nhà thơ từ Hà Nội về dự Ngày thơ Quảng Ninh luôn nghĩ đến cần có một Ngày thơ Việt Nam. Một số ý kiến đã phát biểu trong các hội thảo hoặc mở đầu khi nhà thơ trình bày thi phẩm của mình trước công chúng. Nhưng phải đến ngày 23/4/2000, bài báo Kì vọng một Ngày thơ Việt Nam của nhà thơ Vương Trọng, mới đăng trọn vẹn trên trang 10 báo Nhân Dân Cuối tuần, có đoạn như sau: “Một tỉnh Quảng Ninh khá nhỏ bé, tiềm năng kinh tế khá hạn hẹp, thế mà từ năm 1988 đến nay, năm nào cũng tổ chức được một ngày hội thơ… Ở đâu cũng được quần chúng nhiệt liệt hoan nghênh, ở đâu thi ca cũng được tôn vinh, nhà thơ được mọi người yêu mến. Cứ mỗi lần đi dự Ngày thơ Quảng Ninh về, tôi lại tự hỏi rằng: Tại sao không có Ngày thơ Việt Nam…”. Và cuối cùng Ban chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam đã chọn bài thơ Nguyên tiêu của Chủ tịch Hồ Chí Minh viết năm 1948 (được coi là viết vào ngày Nguyên tiêu – Rằm tháng Giêng) cũng năm Mậu Tý, sau 55 năm (1948-2003) và sau bài thơ vua Lê cũng viết năm Mậu Tý 480 năm (1468-1948). Đó là một điều trùng hợp rất kì diệu.
15 năm sau (1988-2003) vào ngày 11 tháng 01 năm 2003, tại Đại hội Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Quảng Ninh lần thứ VIII, nhà thơ Hữu Thỉnh, lúc đó là Tổng Thư kí Hội Nhà văn Việt Nam, người kí Quyết định của Ban Chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam về Ngày thơ Việt Nam, tuyên bố: “Thay mặt Ban Chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam, tôi xin trân trọng thông báo với các đồng chí lãnh đạo tỉnh và các bạn văn nghệ sĩ dự Đại hội toàn thể của Hội VHNT tỉnh Quảng Ninh rằng, từ thực tế tổ chức và những bài học kinh nghiệm của Ngày thơ Quảng Ninh, Ban Chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam, trong phiên họp ngày 26 tháng 12 vừa qua, đã quyết định lấy ngày Nguyên tiêu, Rằm tháng Giêng hằng năm, ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh, viết bài thơ Nguyên tiêu năm 1948 làm Ngày thơ Việt Nam”. Dứt lời, tiếng vỗ tay của Đại hội vang dội rất lâu, rất lâu…
Sau Ngày thơ Việt Nam tổ chức lần đầu ở Văn Miếu ít ngày, là Ngày thơ Quảng Ninh lần thứ XV, 29/3/2003, tổ chức tại Tuần Châu, Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Phúc Thanh và một số vị trong đoàn, cùng Bí thư Tỉnh ủy và các vị trong Ban Thường vụ Tỉnh ủy cùng dự, nhà thơ Hữu Thỉnh nói: “Tỉnh Quảng Ninh được ghi nhận là nơi có sáng kién tổ chức Ngày Thơ. Sáng kiến đó đã được nhân ra cả nước”. Cũng ý ấy, trong Đêm thơ Quốc tế tại TP Hạ Long, với khoảng hơn 1 ngàn người dự, trong đó có 150 khách quốc tế, nhà thơ Hữu Thỉnh nói: “Quảng Ninh là quê hương của Ngày Thơ Việt Nam”. Và tiếng vỗ tay lại vang dội rất lâu, rất lâu…
Khi viết những dòng này, tôi vẫn nhớ Đêm thơ Núi Nhạn của tỉnh Phú Yên anh em, được tổ chức hằng năm vào Rằm tháng Giêng trước Ngày thơ Quảng Ninh. Từ xưa, các cụ ta ở nhiều nơi thưởng tổ chức thưởng xuân và làm thơ, ngâm vịnh thơ vào đêm Nguyên tiêu. Nhưng chỉ có tỉnh Phú Yên, Đêm thơ Nguyên tiêu mới chảy thành một dòng văn hoá, nhất là từ khi có Ngày thơ Việt Nam tổ chức vào ngày Nguyên tiêu. Thực lòng, tôi cũng chỉ biết Đêm thơ Nguyên tiêu cách đây dăm bảy năm, qua báo chí và các bạn thơ trong ấy cho hay. Chính các bạn thơ Phú Yên gặp tôi ở Hà Nội và Quảng Ninh, đã cho biết: các Đêm thơ Nguyên tiêu ở Phú Yên lúc đó, không xuất phát từ bài thơ Nguyên tiêu của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Mà bài thơ này được đặt ở vị trí khai sinh của Ngày thơ Việt Nam, cũng như bài thơ của vua Lê Thánh Tông khắc trên vách đá núi Truyền Đăng, được đặt ở vị trí khai sinh của Ngày thơ Quảng Ninh. Dù có khác nhau về ngọn nguồn như vậy, việc chọn Đêm Nguyên tiêu để tổ chức Đêm thơ hằng năm, vẫn là một sáng kiến lớn của tỉnh Phú Yên, bổ sung vào Ngày thơ Việt Nam, làm cho Ngày Thơ Việt Nam thêm phong phú, đặc sắc..
