Trong quá trình lan tỏa của các nền văn minh xa xưa xuất phát từ Ấn Độ, Trung Hoa, nền văn minh Lưỡng Hà đã để lại cho hậu thế nhiều phát minh giá trị: Hệ đếm 60 và 1 giờ có 60 phút, lịch âm 12 tháng, bánh xe và xe kéo, thuyền buồm, lưỡi cày và bước đột phá nông nghiệp, bản đồ…
Rất khó để nghiên cứu một nền văn hóa không để lại bất kỳ nguồn văn bản nào, giống như hỏi một người ngu ngốc, mù chữ về điều gì đó. Ngược lại, khi một nền văn minh có một công cụ mạnh mẽ như chữ viết, nó sẽ để lại những kiến thức thực sự quý giá như một di sản cho con cháu của mình.
Lưỡng Hà cổ đại đã có một nền văn minh phát triển như vậy. Trạng thái này được tạo ra bởi những bí ẩn của người Sumer. Một số nhà khoa học lỗi lạc tin rằng chưa bao giờ có cuộc cách mạng nào quan trọng hơn thế trong toàn bộ lịch sử nhân loại.
Cái tên Mesopotamia có xuất phát là một từ Hy Lạp cổ, nghĩa là “vùng đất giữa các con sông”. Đây là ám chỉ đến sông Tigris và Euphrates, nguồn cung cấp nước sinh đôi cho khu vực, chủ yếu nằm trong biên giới của Iraq ngày nay, nhưng cũng bao gồm một phần của Syria, Thổ Nhĩ Kỳ và Iran. Sự hiện diện của những con sông này liên quan nhiều đến lý do tại sao Lưỡng Hà cuối cùng đã phát triển một xã hội phức tạp và phát triển những đổi mới, như: chữ viết, kiến trúc phức tạp và bộ máy quan liêu của chính phủ. Lũ lụt thường xuyên ở các thung lũng Tigris và Euphrates khiến vùng đất xung quanh đặc biệt màu mỡ và lý tưởng để trồng nhiều loại cây. Và đây là thị trường sản xuất thực phẩm rất lớn và đa dạng. Điều này khiến Lưỡng Hà trở thành địa điểm không đâu thuận lợi hơn cho Cách mạng Đá mới, còn gọi là Cách mạng Nông nghiệp, bắt đầu gần 12.000 năm trước.
Nhờ việc con người trồng cây và thuần hóa vật nuôi nên họ có thể ở một nơi và hình thành nơi ở lâu dài. Cuối cùng, những khu định cư nhỏ này đã phát triển thành những thành phố sơ khai, nơi phát triển nhiều đặc điểm của nền văn minh, chẳng hạn như tập trung dân số, kiến trúc hoành tráng, thông tin liên lạc, phân công lao động và các tầng lớp kinh tế – xã hội khác nhau.
Nhưng sự xuất hiện và tiến hóa của nền văn minh ở Lưỡng Hà còn bị ảnh hưởng bởi các yếu tố khác, đặc biệt là những thay đổi về khí hậu và môi trường, buộc cư dân trong khu vực phải trở nên có tổ chức hơn để ứng phó.
Theo Hervé Reculeau, trợ lý giáo sư tại Đại học Chicago về nghiên cứu Cận Đông cổ đại (nghiên cứu khảo cổ, nhân chủng học, lịch sử, ngôn ngữ học về các nền văn hóa sử dụng chữ viết hình nêm Assyriology) và là chuyên gia về lịch sử Lưỡng Hà cổ đại, nền văn minh phát triển khác nhau khắp khu vực. Như ông giải thích, các xã hội đô thị phát triển độc lập ở Hạ Lưỡng Hà, khu vực ngày nay là miền nam Iraq, nơi có nền văn minh sơ khai của người Sumer, và Thượng Lưỡng Hà, bao gồm miền Bắc Iraq và một phần phía Tây Syria ngày nay. Một trong những yếu tố giúp nền văn minh phát triển ở cả hai nơi chính là khí hậu của vùng Lưỡng Hà. Sự thật là cách đây 6.000 – 7.000 năm, khu vực này ẩm ướt hơn so với chính khu vực này của Trung Đông ngày nay.
Recullot viết: “Các thành phố đầu tiên ở miền nam Lưỡng Hà đã phát triển bên rìa một đầm lầy khổng lồ, nơi cung cấp nguồn tài nguyên thiên nhiên dồi dào cho xây dựng (sậy) và thực phẩm (chim và cá). Nước luôn có sẵn để tưới tiêu quy mô nhỏ. Mọi thứ đều dễ dàng tổ chức và không cần sự giám sát của các cơ quan chính phủ lớn”. Ngoài ra, ông lưu ý, các đầm lầy còn cung cấp một mối liên kết với các tuyến đường vận chuyển ở vịnh Ba Tư, cho phép người dân sống ở phía nam cuối cùng phát triển thương mại với các quốc gia khác ở xa hơn.
Các chuyên gia cho rằng ở vùng Thượng Lưỡng Hà, lượng mưa đủ ổn định để nông dân không phải tưới nhiều cho cây trồng. Họ cũng được tiếp cận với núi rừng, nơi có thể săn thú và chặt cây làm củi. Ở những khu vực này có thể khai thác các vật liệu như đá vỏ chai (obsidian), loại đá này có thể được sử dụng làm đồ trang sức hoặc làm dụng cụ cắt.
Theo Bảo tàng Anh, cây trồng chính của nông dân Lưỡng Hà thời kỳ đầu là lúa mạch và lúa mì, nhưng họ cũng tạo ra những khu vườn dưới bóng cây chà là. Ở đó, họ trồng nhiều loại cây, bao gồm đậu, đậu Hà Lan, đậu lăng, dưa chuột, tỏi tây, rau diếp và tỏi. Người Lưỡng Hà cũng trồng các loại trái cây như nho, táo, dưa và sung. Họ vắt sữa cừu, dê, bò để làm bơ và giết thịt chúng để lấy thịt.
Cuối cùng, cuộc cách mạng nông nghiệp ở Lưỡng Hà đã dẫn đến điều mà các chuyên gia gọi là bước tiến lớn tiếp theo – cuộc cách mạng đô thị. Khoảng 5.000 – 6.000 năm trước ở Sumer, các ngôi làng bắt đầu chuyển đổi thành thành phố. Một trong những ngôi làng đầu tiên và nổi tiếng nhất là Uruk, một ngôi làng có tường bao quanh với dân số từ 40.000 – 50.000 người. Những người khác bao gồm những tộc người Eris, Bad Tibir, Sippar và Shuruppak.
Người Sumer có thể đã phát triển hệ thống chữ viết sớm nhất. Họ cũng chịu trách nhiệm về nghệ thuật, kiến trúc và một hệ thống quy định phức tạp của chính phủ về nông nghiệp, thương mại và các hoạt động tôn giáo. Sumer nhìn chung đã trở thành trung tâm của sự đổi mới, khi người dân tiếp thu những phát minh do các dân tộc cổ đại khác phát triển, từ đồ gốm đến dệt vải, và tìm ra cách tạo ra chúng ở quy mô công nghiệp.
Trong khi đó, Thượng Mesopotamia đã phát triển các khu đô thị của riêng mình, chẳng hạn như Tepe Gawra, nơi các nhà nghiên cứu phát hiện ra những ngôi đền bằng gạch với những hốc và trụ điều khiển phức tạp, cùng những bằng chứng khác về một nền văn hóa vô cùng phức tạp.
Các thành phố lớn sang trọng dần dần bắt đầu phát triển thay thế cho những ngôi làng nhỏ.
Biến đổi khí hậu có thể đã đóng một vai trò lớn trong sự phát triển của nền văn minh Lưỡng Hà. Khoảng năm 4000 TCN, khí hậu dần bắt đầu trở nên khô hơn và các dòng sông trở nên khó lường hơn. Đầm lầy đã rút lui khỏi Hạ Mesopotamia, để lại những khu định cư hiện được bao quanh bởi những vùng đất cần được tưới tiêu, đòi hỏi nhiều công việc hơn và có lẽ nhiều sự phối hợp hơn.
Vì phải làm việc chăm chỉ hơn và có tổ chức hơn để tồn tại, nên người Lưỡng Hà dần dần phát triển một hệ thống chính quyền phức tạp hơn. Như các nhà sử học giải thích, bộ máy quan liêu, ban đầu xuất hiện để quản lý hàng hóa và con người, ngày càng trở thành một công cụ quyền lực của hoàng gia. Nó tìm kiếm sự biện minh của mình nhờ sự hỗ trợ của các vị thần và thực tế là luôn luôn có thể đạt được mục tiêu của mình. Tất cả những điều này cuối cùng đã dẫn đến sự phát triển của một cấu trúc xã hội trong đó giới thượng lưu hoặc ép buộc công nhân hoặc thu được sức lao động của họ bằng cách cung cấp thực phẩm và tiền lương.
“Theo một cách nào đó, hệ thống nông nghiệp nổi tiếng của người Sumer, các thành bang và quyền kiểm soát liên quan của nó đối với đất đai, tài nguyên và con người, một phần là kết quả của việc con người thích nghi với những điều kiện bất lợi hơn khi nguồn tài nguyên dồi dào của đầm lầy ngày càng khó tiếp cận”, Recullot nói.
Ngược lại, ở vùng Thượng Mesopotamia, con người đối phó với khí hậu khô hơn bằng cách di chuyển theo hướng ngược lại về mặt xã hội. Trong khu vực này đã diễn ra sự chuyển đổi sang một tổ chức xã hội ít phức tạp hơn, dựa trên các làng và sự đoàn kết nhỏ bé của họ.
Đế quốc Babylon phát sinh từ nhà nước Lưỡng Hà. Cuối cùng, các đế chế như Akkad và Babylonia xuất hiện ở Lưỡng Hà, nơi có thủ đô là Babylon, trở thành một trong những đế chế lớn nhất và phát triển nhất thế giới cổ đại.
