Cuộc hành trình đầy nguy hiểm của tướng quân Carthage Hannibal băng qua dãy Alps trong Chiến tranh Punic lần thứ hai nổi tiếng không chỉ bởi năng lực quân sự của ông mà còn bởi sự hiện diện dũng mãnh của những chú voi Hannibal. Tuy nhiên, một câu hỏi dai dẳng vẫn vang vọng theo thời gian: Những con voi chiến này có nguồn gốc từ đâu? Chúng đến từ Châu Á hay Châu Phi?
Hình minh họa Hannibal băng qua dãy Alps với voi và ngựa. Ảnh: Getty Images.
Hannibal Barca, một cái tên vang danh lịch sử quân sự cổ đại. Ông nổi lên như một vị tướng Carthage đáng gờm trong Chiến tranh Punic lần thứ hai, kéo dài từ năm 218 đến năm 201 trước Công nguyên. Nổi tiếng nhờ tài chiến lược xuất sắc và chiến thuật quân sự táo bạo, di sản mà Hannibal để lại, có lẽ được đánh dấu rõ ràng nhất bằng việc ông sử dụng voi chiến một cách táo bạo trong một chiến dịch. Sau này, chiến thuật đó trở thành kinh nghiệm trường tồn về chiến thắng trước nghịch cảnh.
Đội quân lính cùng voi chiến vượt sông Rhone của Hannibal. Ảnh: Public domain.
Khoảng năm 218 trước Công nguyên, Hannibal bắt tay vào một sứ mệnh nguy hiểm là hợp lực vớI các đồng minh chống La Mã. Ông dẫn đầu một đội quân hùng mạnh gồm 100.000 quân lính cùng 40 con voi chiến. Quyết định kết hợp voi chiến vào chiến thuật quân sự của ông vừa táo bạo, lại vừa mang tính cách mạng, cho thấy khả năng cầm quân sáng tạo và độc đáo của Hannibal.
Cuộc hành trình xuyên dãy Alps ra là một khó khăn lớn bởi điều kiện khắc nghiệt, đã cướp đi sinh mạng của nhiều binh lính và voi chiến.
Hannibal vượt dãy Alps trên lưng voi. Ảnh: Public domain.
Tuy nhiên, bất chấp những khó khăn, việc vượt qua dãy Alps thành công của Hannibal là minh chứng cho khả năng quân sự thiên tài của ông. Hình ảnh những chú voi chiến vượt qua những đèo hiểm trở đã để lại dấu ấn khó phai mờ trong lòng người đương thời cũng như thế hệ tương lai. Những con voi của Hannibal trở thành biểu tượng cho sự táo bạo, quyết tâm và sẵn sàng sử dụng các phương pháp độc đáo để đạt được các mục tiêu chiến lược.
Tầm quan trọng của những chú voi của Hannibal không chỉ nằm ở khả năng chiến thuật, những sinh vật khổng lồ này còn đóng vai trò như những con tàu tấn công sống, gieo rắc nỗi sợ hãi vào trái tim của các lực lượng đối lập. Kích thước to lớn của chúng đã phá vỡ đội hình của kẻ thù, mang lại cho Hannibal nhiều lợi thế trên chiến trường.
Trong khi, việc vượt dãy Alps là một cuộc hành trình đáng kinh ngạc, giúp khẳng định vị trí của Hannibal như một trong những nhà lãnh đạo quân sự vĩ đại nhất trong lịch sử, có nhiều khía cạnh bí ẩn của cuộc hành trình đã được phân tích nhưng chưa bao giờ được giải đáp. Một trong những bí ẩn lớn nhất là nguồn gốc những chú voi chiến mà Hannibal sử dụng.
Voi chiến có lịch sử sử dụng quân sự lâu dài. Tuy nhiên, nguồn gốc chính xác của lực lượng voi chiến của Hannibal vẫn chưa được xác định. Vào thời Hannibal, chỉ có hai loài voi tồn tại – giống châu Á và châu Phi. Đến nay, người ta vẫn chưa xác định được liệu Hannibal sử dụng voi châu Á, voi châu Phi hay kết hợp cả hai.
Mặc dù, nhiều người tin rằng Hannibal có thể thích những con voi châu Á do dễ quản lý hơn do kích thước nhỏ hơn và dễ huấn luyện hơn. Tuy nhiên, các lập luận ủng hộ việc Hannibal sử dụng voi châu Phi chỉ ra những thách thức trong việc kiểm soát những sinh vật to lớn này. Với ngoại hình nhỏ hơn, voi châu Á dường như không phải sự lựa chọn hoàn hảo trong các cuộc chiến lớn.
Khó khăn trong việc huấn luyện và chỉ đạo voi là vấn đề quan trọng, đối với bất kỳ chỉ huy quân sự nào. Theo truyền thống, người ta cho rằng voi châu Phi, vốn nổi tiếng với bản tính độc lập, có thể đặt ra những thách thức đáng kể trên chiến trường. Tuy nhiên, quan điểm này đã bị chỉ trích khi một số chuyên gia cho rằng voi châu Phi vốn khó huấn luyện hơn voi châu Á.
Theo Giáo sư Graeme Cumming, thuộc Đại học Tây Úc: “Việc cho rằng voi châu Phi không thể huấn luyện được là một sai lầm. Trong con mắt của các chuyên gia, việc huấn luyện voi phụ thuộc vào tính khí của từng cá nhân, trình độ chuyên môn của người xử lý và phương pháp huấn luyện chứ không phụ thuộc vào giống loài voi. Kích thước lớn hơn của loài voi châu Phi khiến chúng trông đáng sợ hơn loài voi châu Á.”
Mặc dù, cả hai loài voi này đều có thể huấn luyện được, nhưng voi châu Á được coi là dễ quản lý hơn do kích thước nhỏ hơn. Nhiều quan điểm lại cho rằng kích thước lớn hơn của voi châu Phi không phù hợp hơn cho mục đích quân sự và khó có thể di chuyển thuận lợi qua dãy Alps hiểm trở.
Nhiều nhà sử học đưa ra phỏng đoán rằng những con voi của Hannibal đến từ một phân loài voi rừng, cư trú ở dãy núi Atlas của Maroc và Algeria. Những con voi này, có chiều cao khiêm tốn tính đến vai là 8 feet (khoảng 2,4 mét), khác biệt đáng kể so với những con voi lớn hơn ở châu Phi.
Trong một bài báo đăng trên tờ The New York Times, ông Gavin de Beer tại Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Anh vào những năm 1950, đã đóng góp những hiểu biết sâu sắc về loài voi này. Ông nhấn mạnh những thách thức tiềm ẩn liên quan đến tính khí của loài voi này. Hơn nữa, tính khí nguy hiểm của chúng trong quá trình tấn công, như de Beer lưu ý, có thể gây thêm khó khăn trong việc huấn luyện chúng hiệu quả trong bối cảnh quân sự.
Đồng xu bạc hai shekel của Carthage, mô tả Hannibal cưỡi một con voi chiến.Ảnh: The British Museum.
Thật trùng hợp, một đồng xu có niên đại từ thời Hannibal có hình một con voi, có khả năng đưa ra bằng chứng trực quan chứng minh sự hiện diện của voi châu Phi trong quân đội của ông. Hình ảnh mô tả trên đồng xu có thể phù hợp với đặc điểm của các phân loài rừng nhỏ hơn, tạo thêm sắc thái lịch sử cho cuộc tranh luận đang diễn ra về các lựa chọn chiến lược của Hannibal.
Một số nhà sử học đã khẳng định rằng những câu chuyện về Surus. Đây là chú voi chiến, được cho là người sống sót duy nhất trong chiến dịch quân sự của Hannibal. Con vậy này đã cung cấp bằng chứng cho thấy những con voi của Hannibal có thể có nguồn gốc từ châu Á.
Cái tên “Surus” gợi ý mối liên hệ với Syria, cho thấy rất có thể những con voi bị bắt giữ trong các chiến dịch của người Ai Cập ở Syria. Những con voi này có thể đã được đưa trở lại Carthage,và được bổ sung vào quân đội voi chiến hùng hậu của Hannibal.
Bức tranh vẽ Hannibal và quân đội của ông tại Bảo tàng Capitoline, Rome. Ảnh: Alamy.
Mặc dù Surus cung cấp bằng chứng thuyết phục chứng minh sự hiện diện của voi châu Á trong quân đội voi của Hannibal, nhưng điều đó không khẳng định được tất cả voi của Hannibal đều có nguồn gốc từ châu Á.
Từ nghi vấn Surus có thể là hậu duệ của những con voi có được trong các chiến dịch của Ai Cập, đã gợi ý về khả năng Hannibal lấy voi từ nhiều vùng khác nhau, tạo ra một quần thể voi chiến đa dạng để củng cố sức mạnh quân sự của mình.
Trên thực tế, chúng ta có thể không bao giờ chắc chắn nguồn gốc những con voi của Hannibal đến từ đâu. Là những sinh vật lớn cần một lượng lớn thức ăn dồi đào, có khả năng di chuyển, mang vác nặng trong địa hình phức tạp, rất có thể Hannibal đã phải có kế hoạch rất kỹ lưỡng.
Do đó, có khả năng Hannibal ít quan tâm đến việc những con voi của mình đến từ đâu. Có lẽ, ông sẽ tập trung hơn vào việc liệu chúng có đủ sức mạnh bền bỉ cho lực lượng quân sự của ông trong Chiến tranh Punic lần thứ hai hay không.
Việc phát hiện ra một mảnh xương vào tháng 9 năm 2023 ở miền nam Tây Ban Nha đã không đưa ra được câu trả lời nào. Một mặt, mảnh xương được cho là có khả năng thuộc về một con voi được Hannibal hoặc quân đội của Julius Caesar sử dụng.
Mặt khác, một bài báo trên El Páis đưa tin rằng Rafael Martínez, một nhà động vật học từ Đại học Córdoba, đã kết luận sau khi kiểm tra xương rằng: “Rất khó để xác định loài voi đến từ châu Á (Elephas maximus) hay châu Phi (Loxodonta Africana).”
