Nhà viết kịch Hoàng Luyện (Ảnh tư liệu gia đình cung cấp).
Đã hơn 20 năm kể từ khi nhà viết kịch Hoàng Luyện về với miền mây trắng, nhưng mỗi dịp giỗ ông (28/3 âm lịch), con gái của ông, Thạc sĩ Xuân Hồng vẫn không khỏi rưng rưng nhớ cha với lời khuyên: ‘Con gái à, con nên học nghề viết kịch vì tác giả dù nằm xuống thì tác phẩm vẫn không chết mà còn đó cho đời’.
Và quả thật, suốt cả cuộc đời, với tình yêu và niềm đam mê dành cho nghệ thuật truyền thống dân tộc, tác giả Hoàng Luyện đã nỗ lực thực hiện đúng theo lời khuyên ấy. Để rồi, dẫu năm tháng chảy trôi, nhiều vở diễn được dàn dựng từ kịch bản của cố tác giả Hoàng Luyện vẫn đang sáng đèn ở các nhà hát; giới mộ điệu sân khấu vẫn không ngừng nhắc, nhớ về những tác phẩm đặc sắc đã làm nên tên tuổi Hoàng Luyện và góp phần ghi dấu ấn cho sân khấu nước nhà.
Tác giả Hoàng Luyện (1925-2001) tên thật là Phạm Vũ La, sinh năm 1925 tại làng Thứa, Mỹ Hào, Hưng Yên. Ông tham gia kháng chiến từ năm 1943, làm báo rồi cán bộ tuyên huấn tỉnh Hưng Yên. Ông từng sáng tác nhiều kịch bản ngắn phục vụ phong trào du kích ven tả ngạn sông Hồng.
Sau Giải phóng Thủ đô, tác giả Hoàng Luyện về làm cán bộ Vụ nghệ thuật, Bộ Văn hóa Thông tin, nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, tham gia công tác đào tạo sân khấu.
Có một điều đặc biệt là sinh ra trên đất chèo nhưng ông “phải lòng” cả cải lương và thành danh với hàng loạt tác phẩm cải lương. Trong gia tài sáng tác của ông, thành công nhất phải nói đến kịch bản “Bà mẹ sông Hồng”. Tác phẩm là kết quả của hàng chục năm ông hoạt động vùng tề bên kia sông Hồng, chứng kiến bao dũng cảm kiên cường, bao mất mát hy sinh của những người mẹ, người chị là du kích, là cơ sở cách mạng…
“Bà mẹ sông Hồng” cũng là vở cải lương đầu tiên có hình ảnh người nông dân vùng đồng bằng Bắc Bộ. Được Đoàn cải lương Kim Phụng biểu diễn ra mắt từ năm 1959 nhân kỷ niệm giải phóng thủ đô, vở diễn đã khiến người xem vỡ òa trong xúc động và cảm phục. Với “Bà mẹ sông Hồng”, tác giả Hoàng Luyện đã nhận được Giải thưởng của Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam năm 1960. Vở diễn cũng gắn liền thương hiệu Đoàn Cải lương Kim Phụng suốt 20 năm với trên 2000 đêm diễn từ bắc chí nam.
Cùng với “Bà mẹ sông Hồng”, tác giả Hoàng Luyện còn gây ấn tượng đặc biệt với “Nắng tháng Tám”, một tác phẩm khai thác về đề tài công nhân, đồng bào vùng than trong cuộc đấu tranh cam go với bọn chủ mỏ và thực dân thống trị trong những năm tiền khởi nghĩa.
“Nắng tháng Tám” được Đoàn cải lương Trung ương (nay là Nhà hát Cải lương Việt Nam) dàn dựng trong suốt những năm của thập niên 70 với kỷ lục lên đến 500 đêm diễn. Có những thời điểm, vở diễn giúp sân khấu Nhà hát sáng đèn suốt tuần, đêm diễn nào cũng chật kín người xem.
Với 2 kịch bản sân khấu đặc sắc “Bà mẹ sông Hồng” và “Nắng tháng Tám”, tác giả Hoàng Luyện đã được truy tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật năm 2017.
Bên cạnh đó, với kịch bản cải lương “Kim Đồng” được Đoàn Cải lương Bắc Thái dàn dựng thành vở diễn, tác giả Hoàng Luyện đã được trao Bằng khen của Bộ Văn hóa Thông tin dành cho kịch bản về đề tài cách mạng tiêu biểu năm 1963.
Cảnh trong vở “Kỳ Đồng Nguyễn Văn Cẩm”.
Điều thú vị là không chỉ để lại dấu ấn ở lĩnh vực cải lương, tác giả Hoàng Luyện còn thể hiện được bản lĩnh của một cây bút đa tài với hàng chục kịch bản chèo lớn, nhỏ về đề tài chiến tranh chống Mỹ, tiêu biểu như “Trên đồi vinh quang”, “Nàng tiên thuở ấy”, “Bài thơ bên núi Cánh Diều”, “Cánh buồm nâu”…
Và nếu dõi theo hành trình sáng tác của cố tác giả Hoàng Luyện, sẽ không khó để nhận ra dù luôn theo đuổi nghệ thuật truyền thống nhưng ông không bao giờ chịu “đóng đinh” ngòi bút của mình vào những thứ cũ kỹ, sáo mòn. Ở bất kỳ tác phẩm nào, ông cũng cố gắng đưa vào những tìm tòi, cách tân mới. Có lẽ bởi thế mà sau nhiều năm ra đời, không ít tác phẩm của ông vẫn chở được hơi thở cuộc sống mới, được nhiều đơn vị lựa chọn dàn dựng để thi thố ở những sân chơi sân khấu chuyên nghiệp.
Mới đây nhất, 2 tác phẩm của ông là “Kỳ Đồng Nguyễn Văn Cẩm” và “Thiên duyên huyền tích” (Cây gậy thần) đã được Nhà hát Chèo Thái Bình dàn dựng để tham gia Liên hoan Chèo toàn quốc năm 2022 tại Hà Nam. Cả 2 tác phẩm đều được con rể ông, Thạc sĩ, tác giả Lê Thế Song chuyển thể và biên tập. Trong đó, vở diễn “Thiên duyên huyền tích” đã xuất sắc giành được Huy chương Vàng tại Liên hoan.
Trước đó, năm 2021, “Cây gậy thần” của tác giả Hoàng Luyện cũng đã được Nhà hát Cải lương Việt Nam và Liên đoàn Xiếc Việt Nam phối hợp dàn dựng trong dự án “Huyền sử Việt”, mang đến nhiều bất ngờ thú vị cho người xem về sự kết hợp giữa ngôn ngữ xiếc và cải lương. Khai thác huyền tích về mối tình Chử Đồng Tử-Tiên Dung, vở diễn chở đi nhiều chiêm nghiệm về triết lý nhân sinh cũng như khao khát được yêu, được tự do và hạnh phúc của con người…
Cảnh trong vở “Thiên duyên huyền tích”.
Cố tác giả Hoàng Luyện đã rời xa cõi tạm, nhưng rõ ràng, tác phẩm của ông vẫn đang sống. Và điều đáng trân trọng là tình yêu, niềm đam mê ông dành cho nghệ thuật sân khấu truyền thống vẫn đang được nối dài, lan tỏa bởi những người con yêu quý của ông. Thạc sĩ Xuân Hồng chia sẻ, sinh ra trong gia đình làm nghệ thuật, bố là tác giả sân khấu, mẹ là giọng ca cải lương có tiếng nên tình yêu sân khấu đã thấm đẫm trong huyết quản của chị từ thuở nhỏ.
Dù có lúc cuộc sống khó khăn, phải gác lại đam mê sân khấu cho công việc khác thì nghệ thuật vẫn như “thiên duyên” đối với chị. Chị cùng chồng là tác giả Lê Thế Song đã cùng đi học Biên kịch tại Trường Đại học Sân khấu Điện ảnh Hà Nội, sau đó là cùng học Thạc sĩ Nghệ thuật sân khấu, để tiếp nối tình yêu, tâm huyết với nghệ thuật truyền thống được trao truyền từ thế hệ đi trước.
