Trong không gian rộng của mảnh đất miền Trung, tôi xin chọn Quảng Nam xưa là vùng đất hội tụ nhiều nền văn hoá, trong đó có các nền văn hoá bản địa là: Sa Huỳnh, Champa, Đại Việt và nền văn hoá du nhập từ: Trung Hoa, Nhật Bản, Âu Châu. Ở đó đô thị cổ Hội An là nơi tiếp nhận được nhiều nền văn minh, nhất là về kiến trúc bằng gỗ. Và bài viết này nhằm trao đổi về loại nhà ở phố cổ Hội An và nhà ở Huế.
Quảng Nam có hai loại kiến trúc, về kỹ thuật chịu lực trên cột (1) là nhà Rội/Rọi và nhà Rương/Rường. Ngoài ra còn có một loại thứ ba về công năng sử dụng là nhà Lá Mái(*) (rội và rường).Trong giới hạn khuôn khổ tạp chí xin trao đổi về nhà Rội/Rọi và nhà Rương/Rường.
Nhà Rội/Rọi
Mặt cắt khung gỗ ngôi nhà Rường đẹp ở Làng cổ Lộc Yên, Tiên Cảnh, Tiên Phước, Quảng Nam (Ngôi nhà Ngô Dình Diệm mua hai lần nhưng chủ nhân không bán)
Từ những tư liệu về những ngôi nhà nằm rải rác từ vùng phía Nam sông Gianh (Quảng Bình) đến Bình Định của tác giả người Pháp Pierre Gourou (đã dày công nghiên cứu từ những năm 30 của thế kỷ 20 tại vùng trung trung bộ Việt Nam); cùng với bản dịch rất chi tiết của nhà nghiên cứu Đào Hùng (đăng trên Tạp chí Nghiên cứu và phát triển Huế, số 2 (36), 2002, tôi xin trích lại nguyên văn một đoạn trong bản dịch về nhà Rội ở cửa Tùng – Quảng Trị như sau ”Hình cắt ngang cho thấy nét độc đáo của nhà Rội: Bộ vì kèo dựa trên cột chính lên đến nóc, và không kết thúc bằng một thanh quá giang như ở nhà chữ Đinh. Ở đây chỉ có hai vì kèo, như vậy ngôi nhà dựa chủ yếu trên hai cột chính giữa” (loại nhà 1 gian NV) (xem bản vẽ 1, ghi bình đồ của Pierre Gourou). Một thông tin khác từ cuộc điều tra vào tháng 9/1994 tại Huế của các nhà nghiên cứu Nhật Bản mục đích so sánh kiến trúc cổ truyền ở Huế với kiến trúc phố cổ Hội An có giải thích “Nhà Rọi là nhà có mặt bằng hình vuông với bước cột 3 gian x 3 gian. Gian giữa hơi rộng hơn các gian khác, có kiểu bốn mái…”. Các kiểu nhà này có rất nhiều ở khu vực miền Trung Việt Nam, đặc biệt là từ Quảng Trị đến Thừa Thiên Huế. Ở Huế có các công trình tiêu biểu như Trường Du Tạ (công trình nằm trong khuôn viên của cung Diên Thọ, nơi Thái hậu lui tới để uống trà), Bình An Đường (2) (nhà riêng của Hoàng hậu thời Vua Minh Mạng số 2 Đặng Thái Thân) (xem bản vẽ 2 và ảnh chụp 1), nhà của ông Phan Thuận An tác giả của nhiều công trình viết về kiến trúc cố đô Huế cũng được xếp vào loại nhà Rọi (xem bản vẽ 3). Những kết cấu chính của các ngôi nhà cổ tại Hội An cũng có hình thức tương tự như kiểu nhà này.
Tác giả đo vẽ
Trếnh và bộ phận đõ nóc NHÀ RƯỜNG phong cách Huế
Từ hai nguồn thông tin trên với góc nhìn của 2 người nước ngoài (Pháp và Nhật) người đọc sẽ hoang mang với kiểu thức kết cấu kèo với cột, và mặt bằng sinh hoạt ở 2 loại tên gọi Rội và Rọi. Nhưng trong bài “Nhà ở dân gian vùng Huế Bình Trị Thiên”, trang 88 của Tập san Kiến Trúc và Khí hậu Nhiệt đới Việt Nam của Viện Nghiên cứu kiến trúc, NXB Xây dựng Hà Nội, 1997 có tóm tắt rất cụ thể như sau: ”Nhà Rọi có ba cột chôn sâu xuống đất, cột giữa cao thẳng đến nóc”. Cùng định nghĩa, PGS Nguyễn Khắc Tụng cho rằng: “Nhà rội thường là của người nghèo hoặc là nhà phụ như: Nhà bếp, chưồng trâu bò… Mỗi vì có ba cột, cột cái ở giữa, hai cột con hai bên. Có một cái băng xuyên qua thân cột cái,hai đầu giáp vào kèo”. PGS Nguyễn Khắc Tụng còn chi tiết kèo trước rội sau rường và vì kèo trên rường dưới rội (xem bản vẽ 4 và ảnh chụp 2). Tương tự, Nhà nghiên cứu Nguyễn Bạt Tụy trong cuốn Những Ngôi Nhà Xưa ở Quảng Nam viết: “Nhà rội là loại nhà nay ít ai làm, có hàng cột cái chống thẳng lên nóc và có thêm hai hàng cột phía trước, hai hàng cột phía sau, vị chi là 5 hàng cột”… Như vậy, từ những mô tả ngắn gọn và giống nhau của Pierre Gourou và của các KTS, chuyên gia nghiên cứu kiến trúc và khí hậu Việt Nam, rõ ràng ở Huế, Quảng Trị và xa nhất là Quảng Bình – Hà Tĩnh gọi là Rọi hoặc Rội, ở Quảng Nam gọi là Rội. Điều mà những nhà nghiên cứu kiến trúc cổ quan tâm nhất là: Các chuyên gia kiến trúc Nhật Bản đã phân loại nhà Rọi và Rường chủ yếu khác nhau ở mặt bằng (hình vuông) và mái (bốn mái). Còn hai khẳng định của chuyên gia nghiên cứu kiến trúc Việt Nam và Pierre Gourou thì sự khác nhau của Rội/Rọi và Rường/Rương là có cột chôn xuống đất, cột giữa đâm thẳng lên kèo nóc đỡ đòn dông/đòn đông. Kiểu thức này ở Quảng Nam gọi là nhà Xuyên tâm/Xuyên phương(3) và chủ yếu sử dụng trong loại nhà Rội (nhà bằng tre, gỗ) có niên đại sớm và hiện nay ít thấy. Như vậy, quan sát bản vẽ của nhà ông Phan Thuận An và Bình An Đường, ta thấy các cột đều được kê trên đá tảng. Các nhà nghiên cứu Nhật Bản xếp vào loại nhà rội (so sánh nhà ở Huế trang 169 – 175 Kiến trúc phố cổ Hội An, Viện Nghiên cứu Văn hóa quốc tế – ĐH Nữ Chiêu Hòa). Sẽ rất mâu thuẫn nếu gọi kiểu nhà này là nhà Rọi (cột chôn xuống đất),vì cột kê trên đá.
Nhà rọi ở Quảng Trị
Bản vẽ mặt bằng Bình An Đường
Nhà Rương/Rường
Theo Pierre Gourou, nhà Rương là loại nhà lớn hơn nhiều (Rương có nghĩa là cái hòm gỗ), cấu trúc phức tạp, giá trị đắt hơn nhiều, chỉ ở những gia đình giàu có. Và cũng theo lời dịch của Đào Hùng, trang 92 Tạp chí Nghiên cứu và phát triển số 4 (34)-2001, tại Quảng Nam loại nhà này cũng được làm bằng gỗ với các cột đều kê trên đá tảng, ở vùng thấp lụt nhà thường có một sàn gỗ lắp đặt trên trính của gian giữa hoặc hai gian đầu hồi là một phần gác nhỏ làm nơi chứa đồ (chủ yếu lương thực) để tránh lũ gọi là Rầm thượng, hình thức giống như cái hòm, cái rương mà Pierre Gourou đã mô tả. Một số nhà ở Nông Sơn cũng gọi là nhà rương. Khi trao đổi với ông Nguyễn Hữu Thông, nhà nghiên cứu văn hoá Huế, có thể Pierre Gourou đã nhầm phát âm Rương và Rường ở vùng Quảng Trị. Tương tự, ở Quảng Nam khi ông đến ngôi làng ở mỏ than Nông Sơn (nay là huyện Nông Sơn), bắt gặp loại kiến trúc này ông cũng gọi là nhà Rương, trong khi đó người địa phương gọi là Rường(4).
PGS Nguyễn Khắc Tụng cũng cho biết “hai vì kèo nhà rường có 4 cột hoặc 6 cột cột cái liên kết nhau bằng cái trếng” (Bắc Quảng Nam gọi là “trính”, Nam Quảng Nam gọi là “tránh” – tác giả).Vị trí trếng thấp hơn câu đầu nhà ở miền Bắc, và cái dầm ngang này được người Nguồn (dân tộc Mường) ở vùng núi Quảng Bình gọi là rường (xem ảnh 3,4,5). Trong tháng 5/2010, tôi đã đến vùng núi xã Qui Hóa, huyện Minh Hóa tìm hiểu những thông tin của PGS Tụng cung cấp. Đúng như những mô tả, tại đây trong cấu kiện làm nhà có những chi tiết như rường đuôi teo, rường cánh (5)… (xem Nhà Ở Cổ Truyền các Dân Tộc Việt Nam, tập 1, sđd). Kết hợp thông tin của GS Nguyễn Bạt Tụy, gọi là nhà rường chỉ giới hạn đến vùng Quảng Bình, Hà Tĩnh mà thôi. Vài thông tin của những người bạn nghiên cứu rõ thêm từ Ruong/Rường trong tiếng Mã Lai là một đơn vị, còn tiếng Thái là “nhà”. Điều này cho ta suy ngẫm đến một sự hoàn chỉnh, chặt chẽ trong liên kết… được gọi gọn như cái rương cũng có lý nhưng ý nghĩa rộng hơn là kỹ thuật được nâng cao trong cách làm nhà. Chữ rường người miền Trung thường dùng với nghĩa là ràng lại, buộc lại. Trong từ ngữ Việt Nam có câu: “Thanh niên là rường cột nước nhà”.
Vậy từ một kỹ thuật dựng nhà đơn giản ban đầu (cột chôn xuống đất) đến kỹ thuật phức tạp hơn (cột không cần chôn xuống đất) là một bước tiến trong kỹ thuật dựng nhà ở miền Trung. Với kỹ thuật chôn cột lúc ban đầu, ngôi nhà dễ bị hỏng, mặt bằng sinh hoạt bị bó hẹp do nhiều cột. Vì vậy, để tăng tính thẩm mỹ và tạo thế vững vàng cho những cây cột, người xưa đã nâng lên kỹ thuật cao bằng giải pháp liên kết các cột với nhau bằng xà, xuyên (thượng, hạ) và trốn cột. Vậy ở phố cổ Hội An có kiểu nhà rội/rọi không? – Tôi chắc chắn là có. Trong thời gian đầu xây dựng thương cảng, những hàng quán, kho chứa… phải xây dựng bằng vật liệu đơn giản như tre gỗ làm thân nhà, mái lợp tranh lá bắt buộc các cột phải chôn xuống đất. Trong năm 2007 – 2008, khi lắp đặt hệ thống thoát nước ở các con đường chính của phố cổ, công trình phải tạm dừng để các nhà khảo cổ tìm hiểu các kiến trúc sớm hơn nằm bên dưới, những phát hiện như rãnh thoát nước, cọc gỗ, vách ván kè bờ sông… còn có dấu hiệu cột gỗ chôn của công trình kiến trúc (xem ảnh 6) (do phải trả lại mặt bằng sớm mà thời gian và vị trí không thể tìm hiểu kỹ các kiến trúc bị vùi lấp này). Bức “Giao chỉ Quốc Mậu dịch độ hải đồ’ của Chaya Shinroku, bức bình phong hiện lưu giữ ở chùa Jomyo, TP Nagoya đã vẽ phố cổ Hội An vào đầu thế kỷ thứ 17, ngoài những kiến trúc hai tầng ta thấy có những hàng quán một tầng đều lợp tranh lá thì chắc chắn đây có kiến trúc kỹ thuật rội, chân cột phải chôn xuống đất (xem ảnh 7).
Nên lưu ý rằng kỹ thuật nhà rội xuất hiện sớm, nhưng sau này người nghèo vẫn sử dụng nên có những ngôi nhà gỗ trong điều kiện thiếu gỗ người ta vẫn có cơ hội làm nhà nhờ sử dụng kiểu thức kết cấu này. Người Quảng Nam ví von: “Nhà người giàu vì có chuồng Trâu rường (cột được kê trên đá)”.
Cuối cùng, việc tìm hiểu tên gọi, kiểu, loại, kỹ thuật kết cấu, cấu kiện… khá phức tạp về cách phát âm của từng vùng, lẫn ngữ nghĩa… Việc này rất cần sự giúp đỡ của các nhà ngôn ngữ học.
Nguyễn Thượng Hỷ
